وبلاگ بزرگ مقالات زمین شناسی

ترشيري پاييني (پالئوسن – ميوسن پيشين)

ترشيري بالايي (ميوسن پيشين – پليوسن)

چرخة رسوبي فارس

چرخة رسوبي فارس يك واحد زمين‎ساختي – چينه‎شناختي همزمان با كوهزايي آلپ است كه در يك درياي پسرونده به سمت جنوب باختري نهشته شده و تغييرات سني آن از ميوسن پيشين تا پليوسن است. به همين‎رو اين چرخه، در برگيرندة سازندهاي گروه فارس (گچساران، ميشان، آ‌غاجاري) و سازند كنگلومراي بختياري است كه نشانگر يك فاز پسروي است. ضخامت تقريبي رديف‌هاي مورد نظر، در لرستان و سكوي فارس 3000 متر است ولي در فروافتادگي دزفول و پس‎خشكي بندرعباس به تقريب 6000 متر ضخامت دارد.

گروه فارس

در فرهنگ چينه‌شناسي ايران، گروه فارس شامل سازندهاي گچساران در زير، ميشان در وسط و آغاجاري در بالا است. استونلي (1975) و مطيعي (1372)، سازند كنگلومرايي بختياري را يك واحد سنگي از گروه فارس مي‌دانند. مطالعات مرتبط به اين گروه، تاريخچة ديرينه دارد كه در جدول زير خلاصه شده است.

سازند تبخيري گچساران (فارس پاييني) : سازند گچساران به عنوان پوش‎سنگ ميدان‎هاي نفتي آسماري نخستين سازند گروه فارس است كه در مناطق فروافتادگي دزفول - لرستان تا حوضة خليج فارس گسترش دارد. اين سازند زمان‎گذر است به گونه‎اي كه كه مرز پاييني آن در حوالي جزيرة قشم به اليگوسن و شايد ائوسن برسد ولي در نواحي شمالي سن بورديگالين (ميوسن پيشين) دارد.

در ناحية فارس، اين سازند به بخش‌هاي چهل، چَمپه و مول تغيير رخساره مي‌دهد ولي در نواحي مجاور راندگي زاگرس، به سازند رازك تبديل مي‌شود.

از نگاه مهندسي، سازند تبخيري گچساران يك واحد سنگي با رفتار شكل‌پذير است، به همين‎رو، در سطح زمين بُرش كامل ندارد و برش تلفيقي چاه‌هاي ميدان گچساران به عنوان برش الگو (غير رسمي) دانسته شده كه 7 عضو و 1600 متر ستبرا دارد. سنگ نمك، انيدريت، مارن‌هاي رنگارنگ، سنگ‎آهك و مقداري شيل بيتومين‌دار، بدون نظم چينه‌اي، واحدهاي اصلي سازند گچساران هستند. ويژگي‌ عضو‌هاي هفتگانة بُرش الگو به شرح زير است.

گفتني است كه ضخامت و سنگ‎شناسي بخش‎هاي هفتگانة برش الگو و عضوهاي سه گانة منطقة فارس ثابت نيست. به همين‎رو در بيشتر نواحي اين سازند (گچساران) قابل بخش‎بندي نيست و با نام كلي گچساران از آن ياد مي‎شود.

سنگواره‎هاي جانوري موجود در سازند گچساران متعلق به محيط‎هاي كولابي و لب‎شور به طور عموم شامل Rotalia, Nonina و به طـــور محلي شامل Charophytes است. استراكود و بريوزوآ به همـراه Peneroplis farsensis ، Dendritina rangi ، Chilostomellids و miliolids در تمامي سازند گچساران يافت مي‎شود.

در استان فارس، سازند گچساران به سه عضو چهل (در زير) چَمپه (وسط) و مول (در بالا) تقسيم شده‎ است.

سازند آواري رازك : از جنوب باختري زاگرس (زاگرس چين‌خورده) به سمت شمال خاوري اين ارتفاعات (زاگرس بلند)، سازند تبخيــري گچساران با حضور يك واحــد تدريجي، به رديف‌هاي آواري سُرخ‌رنگــي به نام «سازند رازك» مي‌رسد. به همين‎رو درگذشته رازك درون سازند گچساران دسته‌بندي مي‌شد و گاه نيز عنوان «رخسارة ماسه‎سنگي گچساران» داشت.

در حال حاضر اين نهشته‌هاي آواري يك واحد سنگي رسمي است كه بُرش الگوي آن در پهلوي شمالي كوه جهرم، به ضخامت 4/744 متر، متشكل از مارن‌هاي سُرخ رنگ، سبز تا خاكستري سيلتي با هوازدگي كم، همراه با مقداري آهك سيلتي است كه به طور هم‎شيب در روي سازند آهكي آسماري و در زير «عضو آهكي گوري» از سازند ميشان قرار دارد. ولي، مرز بالا و پايين آن در همه جا يكسان نيست. براي نمونه در لرستان، سازند رازك در زير سازند آغاجاري است و يا در شمال بندر عباس اين سازند روي مجموعة نمكي هرمز و در زير آهك گوري قرار دارد. ضخامت سازند رازك نيز متغير است. گاهي كمتر از 50 متر و گاهي تا بيش از 1300 متر اندازه‌گيري شده است.

از رازك فسيل‌هاي زيادي گزارش شده و تغييرات سني آن نيز در خور توجه است. سازند رازك در لرستان به سن بورديگالين تا ميوسن بالايي، در ناحية فارس مركزي از بورديگالين تا ميوسن مياني، در بندر عباس اليگوسن تا ميوسن پيشين و در حوالي سي‌سخت از آكي تانين تا ميوسن پيشين است. با توجه به تغييرات زياد ويژگي زيست‎چينه‌اي و زمان چينه‌اي، اين باور وجود دارد كه سازند رازك رسوبات آواري حوضة تبخيري سازند گچساران و باحتمال سكوهاي كربناتي سازند آسماري است.به سوي جنوب و جنوب باختر، سازند رازك به طور زبانه‎اي با سازند گچساران جايگزين مي‎شود. اين جايگزيني كم و بيش با جايگزيني سازند تاربور با گورپي و سازندهاي ساچون و جهرم با سازند پابده هم محل است.

 سازند مارني ميشان (فارس مياني) : از اواخر بورديگالين با فرونشست نواحي واقع بين سكوي فارس و فروافتادگي دزفول محيط دريايي گسترش يافته و سازند گچساران با يك درياي پيشرونده و كم ژرفا پوشيده شده است. در گذشته به نهشته‌هاي مارني سبزرنگ اين دريا، «گروه آرژيلي» و يا «مارن‌هاي انگورو» گفته مي‌شد، ولي امروزه نام «سازند مارني ميشان» دارد كه نام آن از دهكده‌اي واقع در 50 كيلومتري جنوب – جنوب خاوري گچساران گرفته شده است.

در بُرش الگو (ميدان نفتي گچساران) سازند ميشان شامل 710 متر مارن خاكستري و آهك‌هاي رُسي سرشار از پوسته و صدف سنگواره‌ها است. 60 متر قسمت پاييني سازند بيشتر سنگ‎آهك‌هاي داراي كرم است كه به نام لايه‎هاي كرم‎دار نامگذاري شده و به سمت جنوب خاوري با سنگ‎آهك‌هاي ريفي «بخش گوري» از سازند ميشان جايگزين مي‌شود.از محل بُرش الگو به سمت شمال خاوري زاگرس، سازند ميشان بيشتر ماسه‌اي است ولي در فارس داخلي و بندرعباس بيشتر رخسارة سيلتي دارد. گاهي در اين سازند لايه‌هاي سُرخ رنگي وجود دارد كه حاصل نهشت دوبارة‌ مجموعة هرمز دانسته شده است. در نقاطي كه اين آواري‌ها ضخامت زياد دارند، به آن «عضو ماسه‎سنگي ميشان» گفته مي‌شود.

به استثناي فارس داخلي كه ميشان بر روي سازند رازك است در ديگر نقاط، ميشان بين دو سازند گچساران (در زير) و سازند آغاجاري (در بالا ) قرار دارد. مرز پاييني آن ناگهاني و مرز بالايي آن تدريجي است. از ميدان نفتي گچساران به سمت لرستان، سازند ميشان در جهت جانبي به رخسارة تخريبي آغاجاري تبديل مي‌شود، به همين دليل در لرستان سازند ميشان گزارش نشده است.

سنگ‎آهك ريفي عضو گوري از سازند ميشان به داشتن مقدار زيادي اُپراكولينا و ديگر ريز سنگواره‌ها شاخص است. افزون بر آن روزنه‌داران پلانكتون، دو كفه‌اي‌ها، شكم پايان، خارپوستان سن اين سازند را از ميوسن پيشين تا ميوسن مياني مشخص مي‌كنند.