رخدادهاي زمين‎ساختي مزوزوييك

در همه جاي ايران گذر از پالئوزوييك به مزوزوييك با آرامش نسبي زمين‎ساختي بوده و پس از ايست‎هاي رسوبي كوتاه (گاهي در كوتاه‎ترين زمان) شرايط سكويي پالئوزوييك همچنان تا اوايل ترياس پسين ادامه يافته است. ولي، از ترياس پسين تا كرتاسة پسين جنبش‎هاي زمين‎ساختي مهمي روي داد كه با دگرشيبي و دگرگوني‎هاي عمده همراه بوده است، به گونه‎اي كه حتي پيامد آنها را مي‎توان در زمان‎هاي پس از مزوزوييك ديد. چين‎خوردگي، آتشفشاني، پلوتونيسم و دگرگوني ناشي از رويدادهاي زمين‎ساختي مزوزوييك، در كوه‎هاي زاگرس، البرز و كپه‎داغ چندان زياد نيست، در حالي كه پيامد اين فرآيندها در ايران مركزي به ويژه در زون سنندج – سيرجان در بيشترين مقدار است.جدا از رويداد لاراميد در مرز مزوزوييك و سنوزوييك، در زمان مزوزوييك، سه رخداد زمين‎ساختي مهم بر زمين‎شناسي ايران اثرگذار بوده‎اند كه با چرخه‎هاي كوهزايي «سيمرين» از آلپ آغازي، در ناحية تتيس، هم‎ارز هستند. نخستين رويداد به سن ترياس پسين است كه با فاز سيمرين پيشين Early Cimmerian درخور قياس است. رويداد دوم، به سن ژوراسيك مياني است كه بنام سيمرين ميانيMid – Cimmerian نامگذاري شده است. اثرات رويداد سوم را در مرز ژوراسيك – كرتاسه و به مفهوم دقيق‎تر در ابتداي كرتاسة پيشين (پيش از بارمين) مي‎توان ديد كه قابل قياس با فاز سيمرين پسين Late Cimmerian است. افزون بر سه فاز اصلي گفته شده، مي‎توان به فازهاي زمين‎ساختي محدودتري اشاره كرد كه رويداد طبسين (ژوراسيك بالا)، اتريشي و ساب هرسي‎نين (كرتاسه)، از آن جمله ‎است.

رخداد ترياس پسين (سيمرين پيشين) : در بسياري از نقاط ايران، سن رديف‎هاي كربناتي ترياس تا آشكوب كارنين از ترياس پسين است. لذا مي‎توان باور داشت كه شرايط سكوي ترياس تا ابتداي ترياس پسين ادامه داشته است. در برخي نقاط هم (باختر طبس، تفرش، كاشان) سنگواره‎هاي آشكوب نورين را مي‎توان در لايه‎هاي پاييني رديف‎هاي شيلي و ماسه‎سنگي ترياس پسين ديد. به جز منطقة گلندرود در البرز شمالي كه گذر نهشته‎هاي سكويي ترياس (سارند اليكا) به نهشته‎هاي زغالدار ترياس بالا (معادل سازند شمشك) تدريجي است در ديگر نقاط ايران شواهد روشني از يك رخداد زمين‎ساختي به سن پيش از نورين وجود دارد كه با رخداد سيمرين پيشين قابل قياس است.در مورد چگونگي عملكرد و ماهيت رخداد سيمرين پيشين در ايران، نظريه‎ها يكي نيست. براي نمونه، اشتوكلين (1968) اين حركات را بيشتر به صورت گسلش مي‎داند تا چين‎خوردگي و يا اشتامفلي (1978)، سيمرين پيشين را «خشكي‎زا» مي‎داند. در حالي كه چين‎خوردگي، آتشفشاني، پلوتونيسم و دگرگوني وابسته به اين رويداد، شواهدي از يك كوهزايي ‎است كه در همه جا شدت يكسان نداشته است. پيامد سيمرين پيشين در ايران به شرح زير است

:«تغيير در شرايط و نوع حوضه‎هاي رسوبي» به جز زاگرس كه سنگ‎هاي مشخصة ترياس بالا در آن وجود ندارد، در ديگر نقاط ايران، نهشته‎هاي ترياس بالا، رديف‎هاي شيلي ماسه‎سنگي‎ با همراهان كربناتي است و داشتن زغالسنگ از ويژگي‎هاي آنهاست. اگرچه آمونيت و برخي سنگواره‎ها نشانگر محيط‎هاي دريايي است، ولي نهشته‎هاي زغالي و ديگر ويژگي‎هاي رسوبي اين رديف‎ها، معرف محيط‎هاي باتلاقي – مردابي نزديك به ساحل ‎است كه با سنگ‎هاي كربناتي ترياس زيرين – مياني، همبري ناپيوسته از نوع دگرشيب و يا هم‎شيب دارند. ناپيوستگي و تغيير شرايط رسوبگداري از محيط‎هاي سكويي به محيط‎هاي پيش‎خشكي Fore land زغالدار، از پيامدهاي سيمرين پيشين است. در منطقة گلندرود و پالند، اگرچه گذر كربنات‎هاي سكويي ترياس مياني به شيل و ماسه‎سنگ‎هاي ترياس بالا تدريجي است، ولي تغيير شرايط رسوبي آشكار است.عمده‎ترين تغيير شرايط رسوبي ناشي از رويداد سيمرين پيشين را مي‎توان در پهنه زاگرس ديد. به گونه‎اي كه ازآن زمان به بعد، زاگرس شرايط رسوبي و زمين‎ساختي متفاوت از ديگر نواحي ايران داشته است. به همين‎رو، رخساره‎هاي سنگي و زيستي پس از سيمرين پيشين زاگرس، تفاوت‎هاي چشمگير دارد و به تقريب از دگرشيبي‎هاي عمده‎، دگرگوني و ماگمازايي به دور است.

«تغيير در ژئوديناميك و جايگاه صفحه‎ها» از جمله پيامدهاي سيمرين پيشين است كه به ويژه در محل دو زميندرز موسوم به تتيس كهن (شمال ايران) و تتيس جوان (جنوب ايران)، نشانه‎هاي آشكار دارد. شكل‎گيري منشورهاي برافزايشي نابرجا، گرانيت‎زايي (مشهد، لاهيجان) و دگرگوني (مشهد، گرگان، جنوب انزلي) مي‎توانند از پيامدهاي همگرايي و برخورد دور صفحة ايران و توران و بسته شدن تتيس كهن در ترياس پسين باشد. در محل تقريبي راندگي اصلي زاگرس، حركت صفحه‎ها، واگرا بوده و جدايش صفحة ايران از زاگرس – عربستان و افيوليت‎زايي، از پيامدهاي آن است. افيوليت‎هاي لايه‎اي مجموعة سيخوران در ناحية اسفندقه و افيوليت‎هاي ترياس مياني ناحية طالش نشان مي‎دهد كه شكستگي‎هاي ژرف پوسته منحصر به راندگي اصلي زاگرس نيست و پديده افيوليت‎زايي، ممكن است در ديگر نقاط ايران نيز مصداق داشته باشد.

«ايجاد فرابوم» هاي سيمرين پيشين در برخي نقاط ايران درخور توجه ‎است. جدا از بالا آمدگي عمومي و سراسري زمين، كه با هوازدگي، فرسايش و لاتريت‎زايي همراه بوده، در بعضي نقاط ايران، به ويژه ايران مركزي، بلوك لوت، فرابوم‎هاي ناشي از سيمرين پيشين تا زمان ژوراسيك مياني خشكي‎هاي مرتفعي را مي‎ساخت كه مي‎توان به فرابوم شُتري در منطقة طبس اشاره كرد. بر خلاف ايران مركزي و لوت كه فرابوم‎هاي سيمرين پيشين در ارتباط با گسل‎هاي نرمال بوده‎اند، در البرز گسل‎هاي مؤثر در ايجاد فرابوم‎ها بيشتر از نوع راندگي با شيب به سمت شمال ‎است و با انتقال صفحه‎هاي گوناگون، از شمال خاوري به جنوب باختري، ضمن ايجاد فرابوم بر ريخت‎شناسي البرز اثر گذاشته‎اند.

 

 

صفحه بعدی