معرفي گونه هايي از خارپوستان كرتاسه زيرين در جنوب غرب گناباد

 

یعقوبی، طیبه1*؛ آریایی، علی اصغر1؛  قادری، عباس1و2؛ عاشوری، علیرضا2

1ـ دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، گروه زمین شناسی

2- قطب فسیل شناسی، دانشگاه فردوسی مشهد

 

چكيده

به منظور مطالعات فسیل شناسی و تعيين ميكروفاسيس طبقات كرتاسه پیشین بلوک لوت، برش مهاباد در جنوب غرب شهرستان گناباد مورد بررسي قرار گرفت. رسوبات كرتاسه پیشین در منطقه مورد نظر را لایه­هایی از كنگلومرا، ماسه سنگ، مارن و سنگ آهكهای ضخيم لايه تشکیل می­دهند. این طبقات بر روي سازند شمشك قرار گرفته و با گذر ناپیوسته توسط رسوبات كرتاسه بالايي پوشیده می­شوند. افق مارنی مذکور گونه­هایی از خارپوستان خانواده توگزاستریده (Toxastridae) را شامل می­شود که مطالعه سیستماتیک آنها در این نوشتار مورد نظر است. علاوه بر آن اجتماعي از روزن­بران کف­زی، جلبكهاي آهكي، دوكفه­ايها، شکم­پایان و استراكودا كه بيانگر محيط رسوبگذاري كم عمق و پلات فورم درياي آزاد مي­باشند نیز از برش مذکور به دست آمده­اند. بر اساس این فسيلها، سن مجموعه فوق بارمين تا آلبين معرفی مي­شود.

 

Some Species of Early Cretaceous Echinoderms

in southwest of Gonabad

 

Abstract

In order to paleontological studies and microfacies definition of Early Cretaceous beds in Loot Block, the Mahabad section in southwest of Gonabad City were investigated. The Early Cretaceous sediments in studied area includes conglomerate, sandstone, marl and thick beded limestone. These beds are overling on Shemshak Formation and conformable with Late Cretaceous sediments. The marly bearing mentioned includes some species of Toxastridae echinoderms, that systematic studies were discussed in this paper. In addition, assembelage of bentic frominifra ,calcareous alga, bivalves, gastropods and ostracods were obtained from this section that showing shallow sedimention environment and open marine platform. On Basis paleontological studies suggested age is Barremian to Aptian. 

 

مقدمه

منطقه گناباد بخشي از حاشیه شمالی بلوك لوت از بلوکهای خرد قاره ايران مركزي است که در منتهی­الیه جنوبی استان خراسان رضوی جاي دارد. سنگهاي كرتاسه پيشين بلوك لوت که در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته­اند، در بيشتر مناطق به طور دگرشيب بر روي سنگهاي ترياس پسين ـ ژوراسيك مياني (گروه شمشك) و يا سنگهاي كهن­تر نشسته­اند. در اينجا نيز رديفهاي آغازين كرتاسه پيشين همچون سایر مناطق ایران مرکزی وجود نداشته و داده­هاي ديرينه­ شناسي حاكي از  پيشروي دريا در زمان بارمین است كه تا آلبين و گاهي سنونين پيشين نيز ادامه داشته است. همانند ديگر نقاط ايران مركزي، پيشروي دريا در زمان کرتاسه با نهشته­هاي آواري درشت دانه آغاز که به سمت بالا ريز دانه مي­شوند. اين نهشته­ها در منطقه گناباد با يك افق مارنی ـ سنگ آهکی حاوی ماکروفسیلهای خارپوست، شکم­پا، دوکفه­ای و میکروفسیلهای استراکود با ضخامت تقریبی 50 متر به سنگ آهكهاي ضخيم لايه­ای مي­رسند كه در شمال خاوري لوت (ده­سلم ـ رخنه) تا 1000 متر ستبرا دارند.

برش مورد مطالعه در فاصله 34 کیلومتری جنوب شهرستان گناباد در دامنه­های شمالی کوههای کمرخید و در مجاورت روستای مهاباد قرار گرفته است. سنگهای کرتاسه در این منطقه توالي عادی از كنگلومرا، ماسه سنگ، مارن و سنگ آهكهای ضخيم لایه با امتداد کلي W ـ E و شيب تقريباً 20 درجه مي‌باشند که در مجموعه رورانده (nappe) کوههای کمرخید جای گرفته­اند. ی دارد. طبقات کرتاسه پیشین جنوب گناباد را سه واحد کاملاً متمایز از هم تشکیل می­دهند كه به ترتيب از پايين به بالا عبارتند از:

ـ واحد آواری زیرین شامل ردیفهای كنگلومرایی و ماسه سنگی به رنگ قرمز تيره که به طور دگرشيب بر روي سنگهاي گروه شمشك و یا واحدهای قدیمی­تر جای گرفته­اند.

ـ واحد مارني میانی با کشیدگی زياد به رنگ خاكستري تا سبز با ميان لايه­هاي نازكی از سنگ آهكهای       كرم رنگ كه دارای فسيلهاي فراواني چون دوكفه­ايها، شکم­پایان، خارپوستان و مقادیر فراوانی از استراكودا    مي­باشد. بر اساس خارپوستان به دست آمده از این افق سن بارمين تا آپتين براي این واحد معرفی می­شود.      در ادامه گونه­هایی از خارپوستان به دست آمده از واحد مارني ـ سنگ آهکی میانی مورد بحث و بررسی                  قرار گرفته­اند.

ـ واحد سنگ آهكي ضخيم لايه تا توده­اي بالایی كه با گذر هم­شیب و تدريجي بر روي واحد مارني         میانی قرارگرفته و بخش اصلی و چهره­ساز بلندیهای کمرخید را تشکیل می­دهد. با توجه به روزن­برانی نظیر Iraqia simplex، Pseudocyclammina littuus، Cuneolinia و Coskinolina مي­توان سن آپتين ـ آلبين را براي این واحد پيشنهاد كرد.

 

بحث

خارپوستان جانورانی دريايي، بي­مهره، كف­زي، داراي تقارن دو طرفي و اغلب پنج شعاعي هستند. اين جانوران در بدن خود داراي سيستم جريان آب بوده و اسكلتشان واجد صفحات آهكي و در بعضي اشكال حاوي خارهاي انعطاف پذير مي­باشد.

خارپوستان به دست آمده از واحد مارني ـ سنگ آهکی میانی برش مهاباد متعلق به جنس توگزاستر (Agassiz، 1840) از خانواده توگزاستريده مي­باشند. توگزاسترها به عنوان شاخص و مقياس كرونولوژيك دقيق توسط Lambert (1920) معرفي شده­اند. توگزاستر داراي صدف قلبي شكل بوده و قسمت عقبي (posterior) آن به صورت مورب (truncate) قطع شده است. صفحه اپيكال آن با چهار گونوپور كه صفحات جنسي عقبي آن مجاور همند و سولكوس جلويي، كاملاً مشخص مي­باشد. آمبولاكرا گلبرگي شكل و جفت بوده و پتالها كمي خمش دارند كه از آپكس تا پريستوم كشيده شده­اند. منافذ آنها شكاف مانند و مساوي مي­باشند. پريستوم كوچك، نيمه دايره­اي و كمي شيب­دار به سمت جلو مي­باشد. مخرج كوچك و به طرف بالاي قسمت عقبی قرارگرفته است. فاقد فاسيول بوده و سطح زیرین آن با توبركلهاي ريز در زمينه­اي از دانه­ها مشاهده مي­شود. گونه Toxaster ricordeaui به سن بارمین، گونه Toxaster collegnoi به سن آپتین و گونه      Toxaster retusus با دوره زمانی طولانی­تر (هوتریوین ـ سنومانین) از افق مارنی ـ سنگ آهکی میانی برش مورد مطالعه به دست آمده­اند.

گونه Toxaster ricordeaui با ویژگی نیمه پتالوئید در انتهای جفت پتالها، عدم تقارن در جفت آمبولاکرا با ایزوپورهای متقارن در نزدیکی آپکس و آن­ایزوپورهای نامتقارن در پتالها مشخص می­شود. حجم زیاد توبرکلها در بخش انتهایی آمبولاکرای جلویی که مشخص کنده بافت پروتوفاسیولار است، مهمترین شاخصه گونه Toxaster collegnoi می­باشد. گونه Toxaster retusus نیز دارای پتالهای نامتقارن با ایزوپورهای کشیده در شاخه جلویی و آن­ایزوپورهای کشیده در شاخه عقبی است.

(شناسایی خارپوستان مذکور بر اساس منابعی چون Villier و همکاران، 2004؛ Shimer & Shrock، 1963؛ Durham، 1966 و ... انجام گرفته است).

 

نتيجه­گيري

1ـ رسوبات كرتاسه پیشین در برش مهاباد را ردیفهای كنگلومرایی، ماسه سنگ، مارن و سنگ آهكهای ضخيم لايه­ای تشکیل داده که با گذر ناهمشیب بر روي لایه­های معادل سازند شمشك قرار گرفته و خود نیز با گذر ناپیوسته توسط رسوبات كرتاسه بالايي پوشیده می­شوند.

3ـ ارتباط افق مارنی ـ سنگ آهکی میانی با واحد سنگ آهكي ضخيم لايه چهره ساز بالایی از نوع همشیب و پیوسته است.

2ـ بر اساس مطالعات سیستماتیک پالئونتولوژی انجام گرفته بر روی خارپوستان افق مارنی ـ سنگ آهکی میانی، يك جنس و سه گونه از توگزاستريده­ها شناسايي شدند.

4ـ بر اساس خارپوستان به دست آمده از افق مارنی ـ سنگ آهکی میانی سن بارمين تا آپتين براي این واحد پیشنهاد می­شود.

5- مهمترین فرامینیفرهای واحد سنگ آهک بالایی را فسيلهايي چون   Iraqia simplex، Pseudocyclammina littuus، Cuneolinia sp.، Dictyoconous arabicus، Textularia sp.  و Coskinolina sp. تشکیل می­دهند که گویای سن آپتين برای آن می­باشند.

6- رخساره­های بيوكلاست وكستون و بيوكلاست پكستون مهمترین رخساره­های واحد سنگ آهكي بالایی می­باشند. بر این اساس محيط رسوب­گذاري، محيط دريايي كم عمق شامل پلاتفرم درياي باز Fz7) و (Fz8 و پلات فرم داخلي شناسايي شده است.

 

منابع

ـ آقانباتي، ع.،1383. زمين شناسي ايران، سازمان زمين شناسي واكتشافات معدني كشور، 586 صفحه.

-Durham, J.W., 1966. Classification. 270 – 295. In Moore, R. C. (ed.) Treatise on invertebrate paleontology, Part U, Echinodermata, Echinozoa-Echinoidea. Geological Society of America, Boulder, and University of Kansas Press, Lawrence, pp. 695.

-Shimer, H.W., and Shrock, R.R., 1963. Index fossils of North America. Massachusetts Institute of Technology Press, pp. 837.

-Villier, L., Neraudeau, D., Clavel, B., Neumann, C., David, B., 2004. Phylogeny of early cretaceous spatangoids (Echinodermata:Echinoidea) and taxonomic implications. Jour. Pal., Vol.47, Part 2, pp. 265 - 292.

- http//:www.Natural History Museum.com

 

PLATE 1

Toxaster retusus

Toxaster collegnoi

Toxaster ricordeaui

   3a. Aboral view, 10X.

   2a , 4a. Aboral view, 10X.

   1a. Aboral view, 10X.

   3b. Lateral view, 10X.

   2b. Lateral view, 10X.

   1b. Lateral view, 10X.

   3c. Oral view, 10X.

   2c , 4b. Oral view, 10X.

   1c. Posterior view, 10X.

 

 

   1d. Oral view, 10X.