زمین شناسی دریاچه های جازموریان/حوض سلطان/زریوار و باتلاق گاوخونی
درياچة جازموريان (جزموريان)
هامون جازموريان، يك فرونشست زمينساختي جوان در 150 كيلومتري باختر ايرانشهر است كه و بلندي آن از سطح درياي آزاد 350 متر ميباشد. وسعت اين هامون در فصول پرباران، 3300 كيلومترمربع است و به دليل شرايط اقليمي ويژه، در بيشتر مواقع سال، بخش اعظم آن به كفة نمكي وكفههاي رسي تبديل ميشود. رودها و آبراهههاي متعدد دائمي و موقت، به اين هامون ميريزند كه از ميان آنها، رود بَمپور و هليلرود اهميت بيشتري دارند. در بارة شوري رودهاي وارده و درصد نمك آب درياچه گزارشهاي موجود هماهنگي دارد. در گزارش اوبرلندر (1988)، آب هامون قابل شُرب دانسته شده ولي فيشر (1968) آب هامون را شور ميداند. بنابر دانستههاي موجود، شوري آب جازموريان تا حد فوق اشباع از نمك است. كرينسلي (1970) گسترة هامون جازموريان را شامل سه بخش زير دانسته است:
* درياچة فصلي كه گسترة آن در فصول خشك و مرطوب تغييرات زيادي دارد و در بيشتر جاها در اواخر تابستان و اوايل پاييز ناپديد ميشود.
* پهنة مرطوب كه سطحي در حدود 22 درصد ميپوشاند.
* پهنة باتلاقي كه 59 درصد از منطقة مرطوب را زير پوشش دارد و مرز بالايي آن به پهنههاي سيلتي-رسي است.
هامون جازموريان در مركز يك فرونشست زمينساختي جوان است كه بين رشته كوههاي جبالبارز (در شمال) و رشته كوههاي بشاگرد (در جنوب) قرار دارد. در گذشته اين فرونشست را لبة جنوبي بلوك لوت ميدانستند، ولي در حال حاضر اين باور وجود دارد كه جازموريان نوعي فرونشست پيش كماني است كه در شكلگيري آن، فرورانش پوستة اقيانوسي عمان به زير مكران و همچنين عملكرد گسلهاي همروند با فروافتادگي، به ويژه مجموعة گسلي بشاگرد، نقش داشتهاند. اشتوكلين (1970) پديدة فروافتادگي را به رخدادهاي نئوژن – كوارترنري نسبت داده، ولي كرينسلي (1970) زمان تشكيل آن را پليستوسن ميداند
درياچة حوضسلطان
درياچة حوضسلطان يا درياچة شاهي، فروافتادگي نامتقارني با 330 كيلومترمربع وسعت، در 35 كيلومتري شمال قم و در شمال باختري درياچة نمك است. اين درياچه شامل دو چالة جدا از هم يكي به نام «حوضسلطان» و ديگري به نام «حوضمره» است كه با آبراهة باريكي به هم وصل ميشوند. حوضة باختري (حوضسلطان) داراي بلندي 806 متر از سطح دريا است كه به طور معمول از روانآبهاي سطحي تغذيه ميشود. حوضة خاوري (حوضمره)، افزون بر روانآبها، از رودهايي مانند رودشور و قرهچاي نيز بهره ميگيرد.
مطالعات مستوفي (1350) نشان ميدهد كه آب ابتدا وارد حوضمره شده و پس از پر شدن آن، از مسيل دو حوض گذشته وارد حوضسلطان ميشود و هنگامي كه آب در حوضسلطان چند متر بالاتر آمد، به طرف حوضمره بازميگردد و سرريز اين دو حوض، به درياچة نمك تخليه ميشود. مشاهدات صحرايي كرينسلي (1970)، نشان ميدهد كه از مركز درياچه به خارج دو پهنة جداگانة قابل شناسايي است. يكي مركز درياچه كه حدود 24 درصد از مساحت آن را زير پوشش دارد و با پوستة نمكي پوشيده شده است. دوم، زون مرطوب كه 76 درصد بقيه را تشكيل ميدهد كه به زون گياهان ريشه بلند به پهناي 20 متر ميرسد. پوستة نمكي با 5 سانتيمتر ضخامت، شامل نوارهاي هممركز سفيد و خاكستري است و در زير آن سيلتهاي رسي و خاكستري رنگ مرطوب قرار دارد. اين زون (پوستة نمكي) به طور فصلي با آب پوشيده ميشود، ولي مناطق مركزي آن ممكن است در تمام سال، آبدار باشد. مطالعات انجام شده در زون مرطوب نشان داده كه ميزان رس موجود در نمونهها، 35 تا 45 درصد است كه 10 تا 90 درصد كانيها، كائولينيت است. در پشتههاي شن و ماسهاي زون گياهان با ريشة بلند، چند خط داغ آب وجود دارد كه به سمت سراشيبي تا ارتفاع 826 متر ادامه دارد.
اختلاف ارتفاع بين پستترين و بلندترين خط داغ آب 20 متر است. پيشروي وسيع مخروطافكنهها در پهناي زون مرطوب و روي پوستة نمكي نشانگر آن است كه روانآب سطحي بيش از گذشته است و تغيير آب و هوايي به سوي دورة مرطوبتر از گذشته، پيش ميرود.مطالعات معتمد و همكاران (1356) نشان داده است كه رسوبات حوضسلطان بيشتر از نوع گچ و نمك، مارن و رس است. بررسيهاي لرزهنگاري و حفاري نيز نشان داده كه نمك تا عمق 46 متر وجود دارد. اين نمك، به صورت 5 لاية جدا از هم با ضخامت كل تا 20 متر است كه با رسهاي قهوهاي تا خاكستري از يكديگر جدا ميشوند.
درياچة زريوار (زرهوار)
درياچة زريوار در 8 كيلومتري باختر مريوان قرار دارد و از درياچههاي آب شيرين كوهستاني است كه در ارتفاع 818 متر از سطح دريا قرار دارد و حدود 200 متر پايينتر از شهر مريوان است. بيشترين درازاي زريوار 5 كيلومتر و ميانگين پهناي آن 7/1 كيلومتر است. اين درياچه با وسعت حدود 5/8 كيلومترمربع، در يك فرونشست محلي به نسبت باريك در پهنة سنندج – سيرجان تشكيل شده كه دو سوي خاوري و باختري آن، به گسل طولي شمال باختري – جنوب خاوري محدود است. احتمال ميرود كه دو گسل ياد شده در تشكيل و تكوين اين درياچه نقش داشته باشند. وسعت حوضة آبريز اين درياچه، حدود 500 كيلومترمربع و بيشينة ژرفاي آن حدود 50 متر است. رود چمزريوار همراه با آبراهههاي ديگر و به ويژه چشمههاي درياچهاي تأمين كنندة اصلي آب اين درياچه هستند. مهم آنكه رود مريوان از اين درياچه سرچشمه ميگيرد. سنسنجي نمونههاي اين درياچه به روش كربن 14 و مطالعات گردهشناسي، نشان داده كه اين درياچه بيش از 20000 سال پيش از ميلاد مسيح (پليستوسن) و در شرايط آب و هواي سرد تشكيل شده است (بوتما، 1977).
باتلاق گاوخوني (گاوخاني)
باتلاق گاوخاني (چاه بزرگ) كه به گاوخوني مشهور است در حدود 60 كيلومتري جنوب اصفهان قرار گرفته است. وسعت آن نزديك به 280 كيلومترمربع است كه در ارتفاع 1470 متري از سطح درياهاي آزاد قرار دارد. پيرامون اين باتلاق را تا فواصل زياد، دشتهاي آبرفتي و يا تپه ماهورهاي كم ارتفاع تشكيل دادهاند كه بيشينة ارتفاع آنها از 220 متر تجاوز نميكند. زايندهرود كه از كوههاي زردكوه سرچشمه ميگيرد، تغذيه كنندة اصلي اين باتلاق است. تعدادي رود و آبراهه فصلي نيز در آبرساني به اين باتلاق شركت دارند كه در بيشتر ايام سال خشك هستند. به همين دليل، گسترة اين باتلاق در فصلهاي مختلف سال متغير است.از نظر ريختشناسي، باتلاق و حاشية آن، داراي ريختهاي متفاوت زير است.
* بخش آبدار كه بيشترين سطح اين باتلاق را زير پوشش دارد.
* بخش كرانهاي كه نيمهخشك يا خشك بوده و زير پوشش كفههاي رسي و رسوبات تبخيري هستند.
* گسترة زير پوشش تلماسهها در شمال باختري باتلاق.باتلاق گاوخوني بخشي از يك فرونشست ناپيوستة زمينساختي است كه از درياچة وان در تركيه آغاز و پس از عبور از درياچة اروميه، درياچة توزگل اراك به مرداب گاوخوني ميرسد و به سمت جنوب باختري تا كفه سيرجان و فروافتادگي جازموريان و حتي فروافتادگي ماشكل در پاكستان ادامه مييابد. اين گودالها، در واقع نوعي فروافتادگي بيش كماني هستند كه در شكلگيري آنها گسلهاي پرشيب نقش اساسي دارند
این وبلاگ تمامی موضوعات و مقالات و اطالاعات تخصصی زمین شناسی را که از سایتهای علمی جهان برگرفته شده در اختیار بازدیدکنندگان محترم قرار می دهد.گفتنی است که مطالب موجود در این وبلاگ در نوع خود بی نظیر بوده و از هیچ وبلاگ ایرانی ای کپی برداری نشده است و اگر هم شده منبع آن به طور کامل ذکر شده است.