فصل هفتم- افيوليت‎هاي ايران

كليات

 مقدمه

در زمين‎شناسي ايران، افيوليت به مجموعه‎اي از سنگ‎هاي مافيك و اولترامافيك گفته مي‎شود كه ممكن است منظم و لايه لايه باشند و يا در اثر تنش‎هاي زمين‎ساختي با يكديگر مخلوط شده باشند (علوي تهراني، 1358) به اين مجموعه‎ها كه همراهاني از سنگ‎هـاي رسوبي نواحي ژرف دارنـــد «كمـپلكس‎ افيـوليتـيOphiolitic Complex »، «سري افيـوليتيOphiolitic Series »، «آميزه‎هاي افيـــوليتيOphiolitic Melange » و سرانجام «آميزه‎هاي رنگيــنColoured Melange » نيز گفته شده، كه از ميان آنها، واژة «آميزه‎هاي رنگين» كاربرد بيشتري دارد كه اغلب به عنوان يك واحد سنگ‎چينه‎اي به كار مي‎رود.آميزه‎هاي رنگين ايران، بيشتر به صورت نوارهاي باريك و كم و بيش پيوسته‎اي هستند كه اغلب در امتداد گسل‎هاي طولي اصلي رخنمون دارند (شكل 7-7)

شواهد زمين‎شناسي به ويژه بررسي شيمي اين مجموعـه‎هـا از نظر نسبت‎هاي ايزوتوپي Sr 86/ Sr 87 و نحوة پراكنش عناصر خاكي كمياب نشانگر آن است كه تركيب شيميايي آنها همانند سنگ‎كرة اقيانـوسي Oceanic Lithosphere است لذا پذيرفته شده كه مجموعه‎هاي افيوليتي ايران باقيماندة اشتقاق‎هاي درون قاره‎اي هستند كه در اثر كافتي شدن Rifting شكل گرفته و در اثر فرارانش Obduction و در هنگام جابه‎جايي قاره‎ها و خردقاره‎ها، در محل و امتداد زميندرزهاي كهن Paleo – Geosuture جاي گرفته‎اند. جدا از مسائل ژئوديناميكي پوسته، داشتن كروميت، سولفيد مس توده‎اي، كاني‎هاي گروه پلاتين، عناصر خاكي كمياب و 000 از ويژگي‎هايي است كه به مجموعه‎هاي افيوليتي ايران ارزش اقتصادي مي‎دهند.

 

مشاهده عکس

 

سنگ‎هاي سازنده مجموعه‎هاي افيوليتي ايران

در بيشتر نواحي ايران، به ويژه در ايران مركزي، مجموعه‎هاي افيوليتي در اثر عوامل گوناگون زمين‎ساختي، به نسبت‎هاي متفاوت، با يكديگر مخلوط شده و توالي آنها نامنظم است. ولي در نواحي كه تأثير تنش‎هاي زمين‎ساختي كمتر بوده، مي‎توان يك روند كلي و كلاسيك از سنگ‎هاي تشكيل دهندة زير (شكل 7-1) را ديد:

«اولترامافيك‎ها»، عمده‎ترين سنگ‎هاي مجموعه‎هاي افيوليتي ايران هستند كه در ميان آنها هارزبورژيت با تركيب كاني‎شناسي اوليوين و اُرتوپيروكسن درصد بالاتري دارند. در جنوب ايران مركزي، دونيت فراوان‎تر است. لرزوليت، ورليت و برخي انواع پيروكسنيت‎ها به ويژه برونزيت، از جمله اولترامافيك‎هاي مجموعه‎هاي افيوليتي ايران هستند. در بيشتر برونزدهاي افيوليتي، سنگ‎هاي اولترامافيك ياد شده به نسبت‎هاي متفاوت دگرسان شده‎ كه ممكن است تا مرحلة تشكيل سرپانتينيت پيش‎رفته باشد (شكل 7-2).

«گابروها»، پس از اولترامافيك‎هـــــا، فراوان‎ترين سنگ‎هاي بازيك درشت دانة مجموعه‎هاي افيـــوليتـــي هستند كه از نظــر سيما و ساخت در بيشتـر جاهــا به صورت تــــوده‎ايMassive Structure هستند ولي گاهي ساخت لايه‎اي Layered Gabbros دارند كه اين نظم، مديون مراحل انجماد ماگمايي و در اثر فرآيند نشست بلوري Crystal Setting بوده و ارتباطي به پديده‎هاي بعدي و دگرگوني ندارد. در مورد خاستگاه گابروهاي مجموعه‎اي افيوليتي ايران، سه امكان تفريق ماگماي اولترامافيك اوليه، ذوب قسمت‎هاي بالاي مانتل اقيانوسي و تزريق ماگماي بازيك جوان‎تر در يك مرحلة بعدي پيشنهاد شده است.

اگرچه مرز بين گابروها و پريدوتيت‎ها در بسياري از حالات ناگهاني است، ولي گاهي مي‎توان شاهد يك گذر تدريجي بين اولترامافيك‎ها و گابروها بود.در پاره‎اي از نواحي افيوليتي ايران، سنگ‎هاي گابرويي در اثر دگرساني استاتيك به مجموعه‎اي از گارنت گروسولاريت، كلريت و وزوويانيت تبديل شده‎اند. نام اين گابروهاي دگرسان شده كه سيماي عدسي‎هاي سفيدرنگ دارند، «رودنگيت» است (شكل 7-3).

 «دايك‎هاي ديابازي و ميكروگابروها»، ديابازها مجموعة افيوليتي ممكن است ساخت صفحه‎اي Sheeted داشته باشند (شكل 7-4). كه نتيجة تزريق دايك در دايك است. گاهي دايك‎هاي ديابازي، دايك‎هاي تغذيه‎كننده Feeder Dykes گدازه‎هاي بالاي مجموعة افيوليتي هستند. به طور عموم، ديابازها گابروها را قطع مي‎كنند و از آنها جوان‎ترند.

ميكروگابروها از سنگ‎هاي رگه‎اي مجموعه‎هاي افيوليتي ايران هستند كه سختي زياد و رنگي بسيار تيره دارند و به صورت دايك‎هاي نه چندان ممتد و يا به شكل عدسي برونزد دارند.

«گدازه‎هاي آتشفشاني»، گدازه‎ها و گاهي خاكسترهاي آتشفشاني، از جمله عناصر مهم تشكيل دهندة مجموعه‎هاي افيوليتي هستند كه تركيب كاني‎شناسي گوناگون و ساختار بالشي Pillow Structure دارند (شكل 7-5). بيشتر گدازه‎هاي افيوليتي، بر اثر پديده‎هاي دگرساني بعدي، تركيب اولية خود را از دست داده‎اند ولي تركيب عمومي از لكوبازالت تا اسپيليت متغير است.

«سنگ‎هاي نفوذي اسيد»، ديوريت‎هاي كوارتزدار، ترونجميت‎ها (پلاژيوگرانيت‎ها) از ديگر سنگ‎هاي مجموعة افيوليتي ايران ‎است كه به صورت توده‎هاي بسيار كوچك و گاه به صورت دايك و يا رگه‎هاي نازك ديده مي‎شوند. رنگ روشن، دانه‎بندي متوسط تا ريز، كمبود كاني‎هاي فرومنيزين و دگرساني پيشرفته از ويژگي ماكروسكوپي آنها است. نتايج ژئوشيميايي اين سنگ‎ها نشانگر آن است كه در آخرين مراحل تفريق ماگماي اولترامافيكي به وجود آمده‎اند.

«سنگ‎هاي دگرگوني»، در مجموعه‎هاي افيوليتي ايران دو نوع سنگ دگرگوني وجود دارد. گروه نخست ميكاشيست، گنيس و مرمر با خاستگاه قاره‎اي هستند و ارتباطي به مجموعه‎هاي افيوليتي ندارند. گروه دوم در حقيقت افيوليت‎هاي دگرگون شده‎اند. در بيشتر نقاط ايران، سنگ‎هاي افيوليتي در دو فاز جداگانه دگرگون شده‎اند.

 فاز نخست از نوع گرمابي و استاتيك است كه بيشتر موجب تغيير تركيب كاني‎شناسي سنگ‎ها شده‎اند، و از آن جمله مي‎توان به سريسيتي شدن پلاژيوكلازها، اوراليتي شدن پيروكسن‎ها سرپانتينيتي شدن سنگ‎هاي مافيك و اولترامافيك، رودنگيتي شدن گابروها، اسپيليتي شدن گدازه‎هاي بازيك اشاره كرد. تشكيل تالك، هونتيت، پنبة نسور (آزبست) و منيزيت نيز از پيامدهاي دگرگوني استاتيك است كه در انجام آن، نيروهاي فشاري و به ويژه فشار بخار آب نقش اساسي داشته است.

فاز دوم دگرگوني، از نوع ناحيه‎اي و نتيجة فشارهاي كوهزايي و بسته شدن كافت قاره‎اي است. در ابتداي بسته شدن كه فشار بالا و دما پايين است، رخسارة دگرگوني از نوع پرهنيت، پمپلي‎ئيت تا شيست آبي است. در مراحل پاياني بسته شدن زميندرز، با افزايش دما، رخسارة شيست سبز تا آمفيبوليت گسترش بيشتري دارد.

 

                              صفحه دوم