پليوسن در مكران

«نهشته‎هاي پليوسن» مكران، رسوباتي از نوع مارن‎هاي ژيپس‎دار، ماسه‎سنگ، شيل و كنگلومرا هستند كه در گــذشته (هوبر، 1952) «گروه مكران» و در سال‎هاي اخيـر (مك‎كال، 1985) «واحد مكران» ناميده شده‎‎اند. سن واحــد مكران، محدود به پليوسن نيست، بلكه تغييرات سني آن از ميوسن پسين تا پليوسن است.گفتني است كه از نگاه اشتوكلين (1953)، گروه مكران شامل رديف‎هاي پليوسن – ميوسن تمام مكران است. ولي مك‎كال (1985) واحد مكران را محدود به رسوبات واقع در باختر گسل زندان كرده و براي رسوبات خاور گسل ميناب از نام‎هاي تاهتون و پالامي استفاده كرده است.در نواحي نيك‎شهر، پيشين، سرباز و سراوان، كنگلومرايي با قطعات بزرگ وجود دارد كه به طور ناپيوسته و يا ناپيوستگي موازي بر روي سازندهاي قديمي‎تر قرار گرفته است. اين كنگلومـــرا كه هم‎ارز كنگلومرا كچ Kech پاكستـــان است، به نام «واحـــد نهنگ» نام‎گذاري شده كه سن پليوسن پسين تا پليستوسن پيشين دارد. در جنوب خــاوري زاهدان، كنگلومراي سستي به نام تلخاب وجود دارد كه به پليوسن نسبت داده شده است.«واحـــد مكـران» داراي چهار زير واحد «مارن گيــوشي»، «ماسه‎سنگ خكـو»، «ماسه‎سنگ تيــاب» و «كنگلومراي ميناب» است.«مارن گيوشي»، كه هوبر (1952) آن را مارن گروه مكران مياني و مارن مكران مي‎نامد، رديفي از گلسنگ ژيپس‎دار خاكستري، مارن و شيل با ميان‎لايه‎هاي نازك ماسه‎سنگ و سيلت سنگ و گاه كنگلومرا است. خرده صدف در گل‎سنگ‎ها و ماسه‎سنگ‎ها پراكنده‎اند. مارن گيوشي در آب كم عمق نزديك به ساحل با تبخير شديد نهشته شده است. به احتمال بخش محدود حوضة به شكل كولاب و بخش باز آن به شكل سبخا بوده است. زير واحد گيوشي بين زون زيستي Globorotalia acostaensis و زون Globorotalia humerosa قرار گرفته و سن ميوسن پسين دارد.«ماسه‎سنگ تياب»، 478 متر كالكارناريت سُرخ و قهوه‎اي، داراي چينه‎بندي مورب، ماسه‎سنگ بسيار دانه‎ريز آهكي از منشأ تپه‎هاي ماسه‎اي،‌آهك نرم قهوه‎اي و گل‎سنگ‎آهكي فسيل‎دار و نرم است كه در يك محيط ساحلي يا سدهاي ساحلي نهشته شده و به دليل داشتن Globorotalia humerosa سن ميوسن پسين – پليوسن پيشين دارد.«كنگلومراي ميناب»، 1355 متر، كنگلومراي چنـــدزادي، نارس با خميرة فراوان، به رنگ سُرخ قهوه‎اي است كه به تدريج به تناوبي از ماسه‎سنگ و لايه‎اي رنگي مي‎رسد. كنگلومراي ميناب به لحاظ قرارگيـــري در روي ماسه‎سنگ خكــــو نمي‎تواند قديمي‎تـــر از پليوسن پيشين باشد. كنگلومـــراي ميناب با منشأ دلتــــايي دريايـــي هم‎ارز كنگلومراي پالامي و بخش بالايي واحـد تاهتون با منشأ رودخانه‎اي و قاره‎اي است.«واحد تاهتون» با 5835 متر ضخامت، شامل سه زير واحد با منشأ دريايي، زير واحد ماسه‎سنگ و كنگلومرا و زير واحد كنگلومرايي است. واحد تاهتون معرف يك سيستم فنگلومرايي و رسوبات آبرفتي دشت سيلابي است كه در يك فروبوم شمالي – جنوبي كه هنوز در حال نشست است نهشته شده‎اند. وجود كانال‎ها، نارس بودن رسوبات، جورشدگي ضعيف چنين مدلي را تأييد مي‎كند. لايه‎هاي حد واسط اين واحد مي‎توانند متعلق به مصب يك حوضه با آب بسيار كم عمق باشد. شواهدي از جورشدگي، جا به جايي و ايجاد حفره توسط عوامل وابسته به دريا با چنين محيطي سازگاري دارد.«كنگلومراي پالامي» (پالامي نام كوهي است كه از اين كنگلومرا تشكيل شده است). چندزادي، دانه‎درشت، با لايه‎بندي خوب و يكنواخت و با خميرة ماسه‎اي است. اين واحد با 4500 متر ضخامت با تمام واحدهاي كهن‎تر ارتباط دگرشيب دارد. ويژگي‎هاي رسوبي اين واحد نشانگر ته‎نشست سريع، در حوضه‎اي در حال فرونشست در يك سيستم رودخانه‎اي بريده بريده braided است.از نظر سني، ارتباط ناپيوسته بين واحد ماسه‎سنگ خكو (ميوسن بالايي – پليوسن زيرين) سن واحد پالامي را به پليوسن پيشين محدود مي‎كند. با وجود اين، به طور محلي كنگلومرا مي‎تواند از نظر سني تا ميوسن پسين گسترش داشته باشد.«واحــد نهنگ» كه نام خود را از رودخانه‎اي به همين نام واقع در مرز پاكستان و شمال خاوري پيشين گرفته، شامل ضخامت متغيري (115 تا 1590 متر) از كنگلومراي چندزادي با جورشدگي ضعيف و خميرة ماسه‎سنگي است كه با ناپيوستگي بر روي تمام واحدهاي قديمي‎تر قرار دارد. اين واحد نشانگر نهشته‎هاي كنگلومرايي رودخانه‎اي، كوهپايه‎اي و متعلق به محيط رسوبي با انرژي زياد است كه به فراخاست زياد منطقه اشاره دارد. در اين واحد، به جز دو عدد استراكود، سنگوارة ديگري پيدا نشده است. داده‎هاي منطقه و استراكود Ilyocipris ramdohr سبب شده تا واحد نهنگ به سن پليوسن پسين – پليستوسن پيشين دانسته شود.

ماگماتيسم و دگرگوني ترشيري

مقدمه

در زمان سنوزوييك، نيروهاي فشارشي و تنش‎هاي رهايي ناشي از دو رخداد كوهزايي آلپ مياني و پاياني، موجب ماگمازايي شديد در گستره‎هاي پهناوري از ايران شده به گونه‎اي كه ماگماتيسم ترشيري با بيش از چند هـزار متر حجم، بيشترين سنگ‎هاي ماگمايي ايران را تشكيل مي‎دهند. به همين‎رو، به سنوزوييك ايران «دوران ماگماتيسم» نام داده‎اند. در بسياري از حالات، به ويژه فعاليت‎هاي ماگمايي ائوسن – اليگوسن، تكاپوي ماگمايي با كاني‎زايي مس، موليبدن، سرب، روي، منگنز، آنتيموان، جيوه، طلا و 000همراه بوده و به همين‎رو، از ترشيري ايران به عنوان «دورة فلززايي» نيز ياد مي‎شود. (امامي، 1379) بر اين باور است كه :

* شديدترين فعاليت‎هاي آتشفشاني در اوايل ترشيري، به ويژه ائوسن، اتفاق افتاده است.

* ماگماتيسم ترشيري، داراي تنوع سنگ‎شناسي از انواع اسيدي تا بازيك است و از نظر ژئوشيميايي روندهاي قليايي و كلسيمي - قليايي عموميت بيشتر دارد. با اين حال، برخي آتشفشاني‎ها ويژگي‎هاي شوشونيتي و گاه توليئتي دارند.

* ماگماتيسم ترشيري به دو صورت نفوذي – آتشفشاني است. نفوذي‎هاي اين گروه به طور عمده از نوع گرانيتوييدي و تكاپوهاي خروجي نيز به هر دو صورت گدازه‎اي و آذرآواري مي‎باشد.

*آذرآواري‎هاي ترشيري گاه منشأ مستقيم ماگمايي دارند و گاه بر اثر فرسايش، حمل و رسوب‎گذاري بعدي (اپي‎كلاستيك) نهشته شده‎اند.

* در اواخر ترشيري، در بسياري از نقاط ايران شرايط قاره‎اي چيره بوده، به همين‎رو در ميوسن – پليوسن پويايي سنگ‎هاي آتشفشاني متفاوت از پالئوسن – ائوسن است.

دگرگوني ترشيري

در بسياري از نواحي ايران، سنگ‎هاي آتشفشاني ترشيري داراي كاني‎هاي دگرگوني مانند آلبيت، پمپلي‎ييت، زئوليت، آناليسم هستند. جدا از روانه‎هاي آتشفشاني، وجود كاني‎هاي اپيدوت، كلريت و مونت‎موريونيت در آذرآواري‎هاي ائوسن (سازند كرج) نيز مي‎تواند نشانگر دگرگوني كلي و خفيف باشد (يوائو و هوشمندزاده، 1971).

كاني‎هاي مذكور نشانگر آن هستند كه سنگ‎هاي آتشفشاني ترشيري ايران، دگرگوني گرمابي ضعيف اما بزرگ مقياسي را تحمل كرده‎اند.گفتني است كه دگرگوني ترشيري ايران، بيشتر از نوع دگرگوني استاتيك و نتيجة افزايش حرارت دما در پوستة ايرانزمين بوده كه در ايجاد ماگماتيسم عظيم‎ ترشيري نقش اساسي داشته ولي تنها موجب تغييرات كاني‎شناسي شده و به تقريب از دگرشكلي به دور بوده است. مطالعات پاراژنز كاني‎هاي دگرگوني ياد شده دلالت بر پديدة دگرگوني در دو مرحلة بسيار ضعيف رخسارة زئوليت و مرحلة ضعيف رخسارة شيست سبز دارد.بديهي است كه جدا از دگرگوني استاتيك ناحيه‎اي، فعاليت‎هاي نفوذي (عميق و نيمه‌عميق) بعدي، به ويژه توده‎هاي نفوذي مرز ائوسن – اليگوسن، در ناپايداري كاني‎هاي اصلي و برهم كنش‎هاي يوني همچنان مؤثر بوده‎اند، به گونه‎اي كه سنگ‎هاي آتشفشاني و توف‎هاي وابسته همچنان از يك دگرگوني گرمابي ناشي از سيالات ماگمايي متأثرند كه گاه با كاني‎زايي مس، موليبدن، آلومينيم، طلا، بيسموت، منگنز، كائولن و 000 همراه ‎است.

توده‎هاي نفوذي ترشيري

توده‎هاي نفوذي ترشيري ايران داراي تنوع زماني و مكاني زيادي هستند و به جز موارد محدود، مطالعات سنگ‎ژئوشيميايي و پرتوسنجي انجام شده بر روي اين توده‎ها چندان زياد نيست. لذا، در خصوص خاستگاه و حتي سن اين توده‎ها پرسش‎هاي زيادي وجود دارد كه هنوز پاسخ نهايي به آنها داده نشده است. با اين حال، از نظر زماني، توده‎هاي نفوذي ترشيري ايران را مي‎توان به سه گروه ائوسن – اليگوسن، اليگوسن – ميوسن و پليوسن تقسيم كرد كه با فازهاي زمين‎ساختي و جايگاه چينه‎شناسي آنها انطباق دارد.

توده‎هاي نفوذي ائوسن - اليگوسن

نسبت دادن اين توده‎ها به زمان ائوسن پسين – اليگوسن پيشين بيشتر به لحاظ جايگيري آنها در سنگ‎هاي آذرآواري و يا رديف‎هاي رسوبي ائوسن است كه گاه با داده‎هاي پرتوسنجي تأييد شده و اين باور وجود دارد كه توده‎هاي نفوذي موردنظر حاصل ماگمازايي وابسته به رخداد كوهزايي پيرنئن است (شكل 6-9). نفوذي‎هاي ائوسن – اليگوسن ايران بيشتر از نوع گرانيت‎هاي ميكادار، دانه درشت تا متوسط‎ دانه، گرانوديوريت‎هاي هورنبلند – بيوتيت‎دار، مونزونيت و ديوريت هستند. ولي، در شمال باختري پهنة سنندج – سيرجان و همچنين در اطراف تهران، اين توده‎ها بيشتر تركيب بازيك دارند. مهم‎ترين نفوذي‎هاي ائوسن – اليگوسن عبارتند از:

 «دركوه‎هاي طارم»، توده‎هاي نفوذي متعددي وجود دارد كه در درون آذرآواري‎ها و گدازه‎هاي ائوسن (سازند كرج) جاي گرفته‎اند. سن بعد از ائوسن براي بيشتر اين توده‎ها محرز است ولي سن دقيق آنها مشخص نيست و اين باور وجود دارد كه نفوذي‎هاي مذكور ريشه‎ها و منابع ماگمايي، گدازه‎هاي ائوسن هستند. نفوذي‎هاي طارم تركيب گرانوديوريتي دارند، ولي به طور محلي تا ديوريت و حتي گابرو تغيير جنس مي‎دهند. رخنمون اين توده‎ها به صورت دو نوار موازي است كه با گسل‎هاي طولي و چين‎هاي ناحيه هم روند مي‎باشند و به باور خايين (1975)، اين توده‎ها ادامة جنوب خاوري نفوذي‎هاي ائوسن بالايي – اليگوسن كوه‎هاي قره‎داغ و قفقاز كوچك‎ هستند.

 تركيب شيميايي قليايي، شكل نوار مانند، وابستگي به سنگ‎هاي آتشفشاني اسيد و وجود شكستگي‎هاي عميق سبب شده تا شكل‎گيري توده‎هاي نفوذي طارم نتيجة ذوب بخش پاييني پوسته و پيدايش ماگمايي گرانيتي، توسط مواد گرم گوشته دانسته شود.

از ويژگي‎هاي بارز نفوذي‎هاي طارم، ايجاد دگرساني پيشرفته در سنگ‎هاي درون‎گير است كه در نقاط زيادي با تمركز ذخايري از مس، طلا، سرب - روي (معدن زه‎آباد)، آهن و 000 همراه مي‎باشند. كانه‎زايي وابسته به نفوذي‎هاي ائوسن – اليگوسن محدود به كوه‎هاي طارم نيست . وضع مشابهي در كوه زر تربت‎حيدريه وجود دارد كه شامل 12 زون كاني‎سازي طلا با پاراژنز كوارتز، هماتيت و طلا و به طور عمده كوارتز، هماتيت، كالكوپيريت و طلا است (كريم‎پور، 1377).

«درآذربايجان»، به ويژه در نواحي كليبر و سراب، توده‎هاي نفوذي ائوسن – اليگوسن بيشتر از نوع سينيت‎هاي نفلين و لوسيت‎دار‎ با تركيب شيميايي آلومينيم و قليايي هستند و مقدار پتاسيم آنها بيش از سديم مي‎باشد كه از آن جمله مي‎توان به سينيت پسودولوسيت‎دار رزگاه (اهر)، سينيت آناليسم‎دار باشكند (شمال ميانه) اشاره كرد.

افزون بر توده‎هاي فوق، تودة ميرزاحسن‎كندلو (جنوب دشت مغان)، تودة اوقلان‎داغ (باختر كوه سبلان) تودة قره‎سو از جمله نفوذي‎هاي ائوسن – اليگوسن آذربايجان دانسته شده‎اند. از انواع نفلين‎دار اين توده‎ها مي‎توان آلومينا استحصال كرد كه به فناوري پيچيده نياز دارد.

در «زون سنندج – سيرجان»، نفوذي‎هاي ائوسن – اليگوسن، بيشتر از نوع دروني‎هاي بازي مانند گابرو و دولريت هستند. وجود بعضي برونزدهاي اولترابازيكي سبب شده بود تا اين توده‎ها بخشي از مجموعه‎هاي افيوليتي (آميزه‎هاي رنگي) ايران دانسته شوند. مطالعات برو (1975) نشان داد كه اين توده‎ها با مجموعه‏‎هاي افيوليتي بي‎ارتباط هستند. مهم‎ترين نفوذي‎هاي موردنظر عبارتند:

 «توده‎هاي خارسره (خرزهره)»، واقع در جنوب قروه، كه نوعي نفوذي بازيك درشت دانه با تركيب گابرويي است ولي تنوع رخسارة سنگ‎شناسي آن زياد است. اين توده‎ به درون مجموعة آتشفشان – آهكي سُنقُر به سن ژوراسيك، تزريق و گدازه‎هاي آن را به هورنفلس‎هاي توده‎اي و مرمرهاي آن را به اسكارن‎هاي حاوي آمفيبول و اسكاپوليت تبديل كرده است. جايگاه چينه‎شناسي اين توده به زمان پس از ژوراسيك و پيش از ميوسن اشاره دارند. ولي پرتوسنجي دو نمونة سنگي، به روش پتاسيم - آرگون، به سن 38 تا 40 ميليون سال دلالت دارند (بلون و برو، 1975) كه با مرز ائوسن – اليگوسن مطابقت دارد. لازم به ذكر است كه شرايط رخداد اين توده و قرارگيري آن در شمال باختري تودة گرانيتي الوند، يادآور نفوذي‎هاي بازيك ژوراسيك منطقة همدان است.

«تودة كامياران»، كه در ابتدا نوعي مجموعة افيوليتي دانسته مي‎شد، يك تودة نفوذي بازيك است كه به درون رديف‎هاي ترشيري كرمانشاه تزريق شده است.

«تودة كلاه‎سر»، كه در 10 كيلومتري شمال باختري گردنة مرواريد (در مسير كرمانشاه – سنندج) برونزد دارد شامل چند نفوذي بازيك با تركيب گابرويي است كه همراهاني از سنگ‎هاي دولريتي، هارزبورژيت و لرزوليت دارد. اين توده‎ها در فليش‎هاي كرتاسه و ائوسن تزريق و هالة گرمابي غني از اسكاپوليت و آمفيبول به وجود آورده‎اند. جدا از جايگاه چينه‎شناسي (تزريق در سنگ‎هاي ائوسن)، سن پرتوسنجي اين توده، نشانگر سن اليگوسن است.

«گابروي پَنجوين»، (نزديك مرز عراق) و گرانوديوريت‎هاي كوه با‎سيري از جمله نفوذي‎هاي ائوسن – اليگوسن زون سنندج – سيرجان ‎است.

«در شمال و خاور تهران»، به جز گرانوديوريت قصر فيروزه، ديگر نفوذي‎هاي ائوسن – اليگوسن بازي و به طور عمده گابرويي هستند.

«گرانوديوريت قصر فيروزه»، در جنوب خاوري تهران، از نوع نفوذي‎هاي خاكستري رنگ دانه متوسط است كه به داشتن بيگانه‎سنگ و هورنبلندهاي سوزني – سبز فراوان شاخص است. يكي ديگر از ويژگي‎هاي اين نفوذي، رگه‎هاي ميگروگرانيتي لامپروفيري، ميكروديوريتي و به ويژه آپليتي گُلي‎رنگ است كه در جهت خاوري – باختري در بدنة تودة قصر فيروزه نفوذ كرده‎اند. در مورد سن اين توده نظرها متفاوت است. داوري (1366) به استناد سن پرتوسنجي (6/1 ± 41 ميليون سال)، گرانوديوريت قصر فيروزه را مربوط به رويداد كوهزايي پيرنئن مي‎داند.

«گابرو مونزونيت سد كرج»، بهترين رخنمون را در تكيه‎گاه سد كرج (اميركبير) دارد. در اينجا، بخش پاييني توده، گابروي دانه درشت است كه با يك گذر تدريجي به ديوريت مونزونيت، در بالا مي‎رسد. شيب و امتداد توده با آذرآواري‎هاي مجاور يكسان است. به همين دليل، به طور عموم از اين توده به عنوان سيل سد كرج ياد مي‎شود در حالي كه در يك نگاه منطقه‎اي، تودة موردنظر ساخت حلقوي (لوپوليت) دارد كه در توفيت‎هاي سبز سازند كرج تزريق شده و بخشي از آن را به ويژه در حاشية شمال توده، به هورنفلس‎هاي آمفيبول‎دار تبديل كرده‎ است. ديوريت سد كرج 47 ميليون سال، و نوع روشن آن، 34 ميليون سال سن دارد (بينا و همكاران، 1979).

«گابروي رودهن»، نفوذي كوچكي است كه در جنوب رودهن، به درون توفيت‎هاي سازند كرج تزريق شده است. جدا از تودة اصلي، زبانه‎اي از آن به صورت دايك دولريتي نيز برونزد دارد. گابرو و دايك دولريتي، سيماي خرد شده و رنگ سبز تيره دارند و شناسايي آنها در ميان آذرآواري‎هاي مطبق سازند كرج آسان است.«گابروي مبارك‎آباد»، از گابروهاي اوليوين‎دار است كه در شمال روستاي مبارك‎آباد (نزديك آبعلي) به درون زون گسلي مُشا - فشم و توفيت‎هاي سازند كرج تزريق شده است به همين‎رو خرد شدگي و تجزية گرمابي شديد دارد.