ترشيري پاييني (پالئوسن – ميوسن پيشين)

چرخة رسوبي جهرم (پالئوسن – ائوسن)

سازند شيلي پابده : حدود 800 متر مارن و شيل‌هاي خاكستري و لايه‌هاي آهك رُسي دريايي است كه دو بخش غير رسمي به نام‌هاي «بخش شيل ارغواني» و «بخش آهك‌هاي چرتي» دارد. در گذشته، از اين سازند با نام‌هايي همچون سري‌گنو، مارن‌هاي گلوبيژرينا، شيل‌هاي آبي – ارغواني ائوسن و مارن‌هاي ائوسن ياد مي‌شد، ولي امروزه واژة «پابده » معرف اين واحد سنگي است كه بُرش الگوي آن در تنگ پابده واقع در شمال ميدان نفتي لالي مسجدسليمان، به ضخامت 3/798 متر، مطالعه شده است. بخش پاييني سازند پابــده (140 متر) از جنس شيل و مارن آبـي و ارغوانـي است كه به طور رسمــي به آن «شيل ارغواني» گفته مي‌شود. ولي بخش باقيماندة آن، شيل‌هاي خاكستري و لايه‌هاي آهك رُسي و گاهي چرت‌دار است. در صد شيل و آهك رُسي يكنواخت نيست، گاهي شيل، و گاه آهك برتري دارد.

 به جز لرستان، مرز پاييني سازند پابده ناپيوسته است. درلرستان مرز پاييني سازند پابده با شيل و مارن‌هاي سازند گورپي در قاعدة بخش شيل ارغواني است. ولي، در فارس كه بخش شيل ارغواني ممتد نيست، اين مرز در قاعدة بخش آهك‌هاي چرتي انتخاب مي‌شود كه نشان از دگرشيبي فاز كرتاسة پاياني دارد و با گرهك‌هايي از فسفات، دندان ماهي، گلوكونيت و در برخي نقاط با كنگلومرا مشخص مي‌شود. در بُرش الگو، مرز بالاي سازند پابده با سنگ‎آهك‌هاي سازند آسماري هم‌شيب و تدريجي است و گاهي نيز سازند پابده در زير سازند جهرم قرار دارد. در فارس و خوزستان، سن سازند پابده از پالئوسن تا اليگوسن است. در لرستان سن اين سازند از پالئوسن پسين تا ميوسن در نظر گرفته مي‌شود.

 سازند پابده به ويژه در نواحي جنوب باختري لرستان، خوزستان و نواحي جنوبي فارس گسترش دارد. از جنوب باختري لرستا ن به سمت نواحي مركزي و شمال خاوري لرستان، اين سازند به صورت جانبي و زبانه‌اي با سازندهاي آواري اميران و كشكان و كربنات‌هاي سازندهاي تله‌زنگ و شهبازان جايگزين مي‌شود و در فارس داخلي، سازند پابده جاي سازند جهرم را مي‎گيرد. به زبانه‎هاي آهكي سازند تله‎زنگ موجود در سازند پابده، «بخش آهكي تله‎زنگ» نام داده شده كه نوعي سنگ‎آهك مارني – متورق حاوي سنگوارة ماهي و فلس‎ ماهي است. سازند پابده بسيار غني از مواد آلي است ولي در بسياري نقاط به بلوغ لازم براي توليد هيدروكربن نرسيده است. در نقاطي كه به بلوغ رسيده باشد مي‎تواند سنگ منشأ پرتوان باشد (افشارحرب، 1380).

سازند دولوميتي جهرم : بُرش الگوي اين سازند در «تنگ آب» واقع در پهلوي شمالي كوه جهرم مطالعه شده است. از مجموع 5/467 متر ضخامت بُرش الگو، 5/35 متر دولوميت قهوه‌اي توده‌اي در پايين، 162 متر دولوميت نازك لايه در وسط و 270 متر سنگ‎آهك دولوميتي توده‌اي، خشن و برجسته در بالا است.سازند دولوميتي جهرم ممكن است، مانند بُرش الگو، بر روي سازند ساچون و يا به طور محلي بر روي سازندهاي كشكان، تاربور و پابده باشد. در همه جا مرز پاييني سازند جهرم ناگهاني است ولي فصل مشترك آن با سازند پابده تدريجي است. مرز بالاي سازند جهرم با سازند آسماري ناپيوسته است كه ممكن است از نوع دگرشيبي موازي، همراه با آواري‌هاي داراي تركيبات آهن، و يا به صورت ناپيوستگي پيوسته‎نماParaconformity باشد. ولي در فارس داخلي، سازند جهرم به طور دگرشيب با سازند رازك پوشيده شده است.

در نقاطي كه پيوند دو سازند جهرم (در زير) و سازند آسماري (در بالا) از نوع پاراكانفورميتي است، تفكيك دو سازند تنها از طريق ديرينه‎شناسي امكان‎پذير مي‎باشد.سن سازند جهرم در محل بُرش الگو، از پالئوسن تا ائوسن مياني است. ولي، در فارس ساحلي بخش بالايي جهرم به سن ائوسن پسين است.بيشترين گسترش جغرافيايي سازند جهرم در سكوي فارس است. درخوزستان، اين سازند رخنمون ندارد ولي در حفاري‎هاي نفتي نواحي دارخوين و خرمشهر گزارش شده است. در لرستان، سازند جهرم به وسيلة سازند كنگلومرايي كشكان به دو سازند تله‎زنگ (در زير) و شهبازان (در بالا) تقسيم شده است.

سازند تبخيري ساچون Sachun Evaporite Fm. : سازند ساچون واحدي از نهشته‎هاي تبخيري است كه در بين سنگ‎آهك‎هاي سازند تاربور (در زير) و كربنات‌هاي جهرم (در بالا) قرار گرفته و معرف محيط‌هاي كنار قاره‌اي مرز مزوزوييك - سنوزوييك، به ويژه در نواحي شمال خاوري فارس است.بُرش الگوي اين سازند در نزديكي روستاي ساچون (25 كيلومتري جنوب داراب) ، 1415 متر ضخامت دارد و به طور عمده شامل ژيپس، دولوميت، آهك‌هاي سيلتي و مارن است كه رنگ مايل به سُرخ دارد. ژيپس به طور عموم عدسي شكل است و به دو طرف نازك و در داخل مارن‌ها و دولوميت‌ها ناپديد مي‌شود.

پيرامون شيراز، واحدي از سنگ‎آهك دولوميتي به شدت متبلور، جلبكي به رنگ قهوه‌اي تا زرد، ، به ضخـامت 183 متر، در قسمت پايين سازند ساچون وجـود دارد كه به نام « بخش آهكي قربان » نامگذاري شده است. مرز پاييني سازند ساچون به سازند تاربور تدريجي است ولي مرز بالايي آن با سازند جهرم ناگهاني است. بر اساس روزنه‌داران موجود، سن سازند ساچون ماستريشتين تا ائوسن پيشين در نظر گرفته مي‌شود.

گسترش جغرافيايي سازند ساچون بيشتر محدود به ناحية فارس است. به سمت شمال خاوري پس از حذف انيدريت‌ها و دولوميت‌ها، اين سازند ابتدا مارني – سيلتي و سپس ماسه‌اي – كنگلومرايي مي‌شود. به سوي جنوب باختري نيز ساچون به آرامي با سازند پابده جانشين مي‌شود.

سازنـد آواري كشكان Kashkan Clastic Fm. : نام اين سازنــد از رودخانة كشكان گرفته شده و برش الگوي آن در 25 – 30 كيلومتري شمال خاوري پل‌دختر، در كنار راه انديمشك – خرم‌آباد، 370 متر ضخامت دارد. اين واحد سنگي كه به داشتن رنگ سُرخ و رخسارة آواري شاخص است به طور معمول شامل سيلت، ماسه‎سنگ و كنگلومرا با قلوه‌هاي راديولاريت به ويژه چرت فراوان است كه به سمت بالا درشت دانه مي‌شود.مرز پاييني سازند كشكان با سنگ‎آهك‌هاي بيوهرمي سازند تله‎زنگ ناگهاني و هم‌شيب است.

 در نقاطي كه سازند تله‎زنگ وجود ندارد، سازند كشكان به طور مستقيم بر روي سازند اميران قرار مي‌گيرد. مرز بالايي كشكان با كربنات‌هاي شهبازان ناپيوسته است و با يك زون هوازده حاوي ليمونيت مشخص مي‌شود.جدا از روزنه‌داران ماسه‌اي، سازند كشكان سنگوارة شاخص ندارد، ولي با توجه به جايگاه چينه‌شناسي، اين سازند به سن پالئوسن تا ائوسن مياني دانسته مي‌شود.گسترش جغرافيايي سازند كشكان محدود به لرستان است.

 از محل بُرش الگو به سوي جنوب باختري، اين سازند به صورت بين انگشتي با سازند پابده، و به سوي جنوب خاوري به تدريج با آهك‌هاي تله‌زنگ و شهبازان جانشين مي‌شود.

سازند آهكي تله‎زنگ : بُرش الگوي اين سازند درتنگ دو، واقع در 5/4 كيلومتري جنوب باختري ايستگاه راه‌آهن تله‎زنگ (بين انديمشك تا دورود) مطالعه شده است. در اين محل سازند تله‎زنگ شامل 176 متر سنگ‎آهك، خاكستري تا قهوه‌اي، با لايه‌بندي متوسط تا توده‌اي و مقاوم است كه سنگوارة فراوان، به سن پالئوسن تا ائوسن مياني دارد.به طور معمول سازند تله‎زنگ بر روي سازند آواري اميران و در زير سازند كشكان قرار دارد ولي گاهي به صورت جانبي و به تدريج با اين دو سازند جانشين مي‌شود. جدا از دو سازند اميران و كشكان، تله‎زنگ مي‌تواند با سازند پابده نيز پيوند جانبي داشته باشد به همين دليل گاه زبانه‌هايي از سازند تله‎زنگ در درون سازند پابده ديده مي‌شود كه به آن «بخش آهكي تله‎زنگ» نام داده شده است. اين زبانه‎ها شامل سنگ‎آهك مارني متورق و گلوكونيت‎دار است كه از فلس ماهي غني بوده و سنگوارة ماهي نيز دارند.

سازند كربناتي شهبازان : نام اين سازند از روستاي شهبازان (دركنارراه‌آهن انديمشك – دورود) گرفته شده و بُرش الگوي آن در ادامة سازند تله‎زنگ در تنگ دو، در 5/4 كيلومتري جنوب باختري ايستگاه تله‎زنگ قرار دارد.

 سازند شهبازان شامل 8/333 متر دولوميت و آهك‌هاي دولوميتي با رنگ هوازدة سفيد تا قهوه‌اي با سيماي ضخيم‌لايه است كه به طور پيوسته بر روي سازند آواري كشكان و به طور ناپيوسته در زير سازند آسماري قرار دارد. با توجه به فسيل‌هاي موجود، سن آن ائوسن مياني تا بالايي تعيين شده است. گسترش جغرافيايي سازند شهبازان به طور عمده محدود به شمال خاوري لرستان است. تغييرات جانبي اين سازند درخور توجه است. از لرستان به سوي جنوب خاوري، كربنات‌هاي شهبازان به تدريج با آواري‌هاي سازند كشكان جانشين مي‌شود و سرانجام در زاگرس مرتفع، سازند شهبازان به قسمت‌هاي بالايي سازند جهرم مي‌پيوندد. بدين‎سان سازند شهبازان، با سازندهاي كشكان، تله‎زنگ، پابده و سازند جهرم ارتباط بين انگشتي دارد

چرخه رسوبي آسماري (اليگوسن پسين – ميوسن پيشين)

سازند آهكي آسماري :جوان‎ترين سنگ مخزن پهنة زاگرس است و به همين دليل، مطالعات گسترده‎اي بر روي خواص سنگ‎چينه‎اي اين سازند انجام شده است. در گذشته از اين واحد سنگي به نام‎هايي مانند سازند آهكي جريب، سازند آهكي كَلهُر و سنگ‎آهك خمير ياد مي‎شد، ولي سازندهاي ياد شده، تنها با بخشي از بُرش الگوي سازند آسماري مترادف ‎است و تمامي اين سازند را در بر نمي‎گيرند. نام اين سازند از كوه آسماري (جنوب خاوري مسجد سليمان) اقتباس و بُرش الگوي آن در تنگ گل ترش همين كوه اندازه‎گيري شده است.

 در بُرش الگو، سازند آسماري با 314 متر ستبرا، شامل سنگ‎آهك‎هاي مقاوم، كرم تا قهوه‎اي رنگ با ريخت‎شناسي كوه‎ساز است كه كمي ميان‎لايه‎هاي شيلي دارد و به داشتن درزة فراوان شاخص است. در بُرش الگو، سازند آسماري سن ميوسن دارد و قسمت پايين آن، به لحاظ تغيير رخسارة جانبي به سازند پابده، ديده نمي‎شود. ولي، بُرش مكمل اين سازند در تنگ تكاب كوه خَوير، در 30 كيلومتري بهبهان، نشانگر ويژگي‎هاي كامل اين سازند است.

سنگ‎آهك آسماري مهم‎ترين سنگ مخزن حوضة رسوبي زاگرس ايران است و چون براي نخستين بار در خاورميانه در آن نفت كشف شده است معروفيت جهاني دارد. بهره‎دهي يك چاه متوسط در يك ميدان نفتي به نسبت خوب، در حدود 25000 بشكه در روز است (افشارحرب، 1380).

در بُرش‎هاي كامل، سازند آسماري داراي دو عضو است. يكي «عضو ماسه‎سنگي اهواز» در جنوب باختري خوزستان و دوم، «عضـــو تبخيري كَلهُــــر» در لرستان. از نگاه زيست‎چينه‎اي نيز اين سازند به سه واحد «آسمـاري پايينــي» به سن اليگوسن، «آسمـاري ميانــي» به سن ميوسن پيشين (آكي‎تانين) و‌ «آسماري بالايي» به سن ميوسن پيشين (بورديگالين) تقسيم مي‎شود. ولي اين تقسيم‎بندي در همه جا وجود ندارد. براي نمونه، در جنوب باختري سي‎سخت، تنها بخش آسماري پاييني ديده مي‎شود كه مرز بالاي آن به سازند رازك است.

در بيشتر نقاط، مرز پاييني آسماري به سازند شيلي پابده است ولي در لرستان مركزي، اين سازند با سازند كربناتي شهبازان و در فارس داخلي با سازند جهرم، به طور ناپيوستگي پيوسته‎نما (پاراكانفورميتي)، همبر است. در همه جا، سازند آسماري با سازند انيدريتي گچساران پوشيده مي‎شود. ولي در فارس داخلي كه سازند رازك جانشين گچساران مي‎شود، مرز بالايي سازند آسماري به سازند آواري رازك است.گفتني است كه ويژگي‎هاي بُرش الگوي اين سازند تنها در فروافتادگي دزفول قابل قبول است كه با اندكي تغيير در لرستان نيز قابل تعقيب است ولي در نواحي فارس و پس‎خشكي بندر عباس، ويژگي‎هاي سنگ‎چينه‎اي و زماني آن تغييرات زيادي دارد. براي نمونه:

* در جنوب غربي لرستان، يك رخسارة تبخيري به نام « بخش تبخيري كلهر »، به صورت جانبي در تداخل با رديف‎هاي كربناتي سازند آسماري است.

* در حاشية جنوبي حوضة آسماري، ماسه‎سنگ‎هايي به نام بخش « ماسه‎سنگي اهواز » وجود دارد.

* در ميدان‎هاي نفتي مسجد سليمان، نفت سفيد، هفتگل و پارس، يك واحد انيدريتي در قاعدة آسماري ديده مي‎شود.

* در جنوب فروافتادگي دزفول، سازند آسماري به مجموعه‎اي از ماسه‎سنگ، سنگ‎آهك و شيل تغيير رخساره مي‎دهد.

* در مرزهاي شمالي حوضة رسوبي آسماري از جمله در جنوب باختري سي‎سخت، تنها بخش پاييني آسماري ديده مي‎شود.

* در جنوب خاوري فارس به ويژه در نواحي قشم و بندرعباس، سازند آسماري با شيل‎هاي سازند پابده تداخل بين انگشتي دارد.

* در شمال فروافتادگي دزفول و در كوه آسماري رديف كم ضخامتي از مارن و شيل وجود دارد كه در زير آهك‎هاي آسماري و بر روي انيدريت قاعدة آسماري قرار دارد و به سن قبل از آكي‎تانين بالايي است. در مناطقي كه انيدريت‎هاي قاعدة آسماري وجود ندارد، مارن‎هاي موردنظر روي سازند شيلي پابده ديده مي‎شوند. در مورد تعلق مارن و شيل‎هاي موردنظر به سازند پابده و يا آسماري، اتفاق نظر وحود ندارد. به همين‎رو، به رديف‎هاي موردنظر لايه‎هاي داراي Brissopsis و گاهي «لايه‎هاي حد تدريجي» نام داده شده است.