گسترش سازند قم : سازند قم در بخش بزرگي از خاور ايران مركزي گسترش دارد و به طور پيشرونده سازند سُرخ پاييني و يا سنگ‎هاي قديمي‎تر را مي‎پوشاند.ارتفاعات جنوبي قم (دوچاه، دوبرادر، نرداقي و 000) از جمله مناطقي است كه سازند قم گسترش درخور توجه دارد. از منطقة قم به طرف باختر و شمال باختر، سازند قم در مناطق ساوه و همدان گسترش و ستبراي زياد دارد، به طوري كه در باختر ساوه، ضخامت اين سازند به 3600 متر مي‎رسد (وحدتي، 1354) و يا در شمال همدان (آبگرم، رزن، نوبران) نهشته‎هاي ضخيم مارني سازند قم، سبب شده تا نواحي مذكور ژرف‎ترين بخش درياي قم دانسته شوند. ادامه شمال باختري اين سازند را مي‎توان در نواحي ميانه، زنجان، شمال باختري تبريز، باختر و جنوب درياچة اروميه ديد برونزدهاي آهكي ماكو، پايانة شمال باختري رخنمون‎هاي سازند قم ‎است. از قم به طرف جنوب، برونزدهاي گسترده‎اي از سازند قم به ويژه در جنوب كاشان، اردستان، راوند، دليجان، ميمه، موته ديده مي‎شود.

در جنوب و جنوب باختري دشت كوير، نواحي نايين، انارك و خور برونزدهايي از سازند قم دارند. در شمال ده‎بيد و شمال باختر ابرقو و در خاور اقليد، سازند قم به شكل رخنمون‎هاي پراكنده گزارش شده‎اند. مناطق كرمان، سيرجان، چهارگنبد، ساردوييه، سبزواران، اطراف حنا، بخش‎هايي از جنوب ايران مركزي هستند كه سازند قم گزارش شده است. خاوري‎ترين گسترة زير پوشش سازند قم را مي‎توان به صورت نوار باريكي در جنوب فرونشست جازموريان ديد (شكل 6-1).

 توان اقتصادي سازند قم : در حوضة قم، در دو ميدان نفتي به نام‎هاي «البرز» و «سراجه» سازند آهكي قم سنگ مخزن است كه تاكنون 9 حلقه چاه اكتشافي در آن حفر شده است. ذخيرة خارج شده از ميدان البرز در حدود 20 ميليون بشكه بوده است. در فوران چاه شمارة 5 اين ميدان، كه اولين چاه به نفت رسيده در اين ميدان است، براي مدت سه ماه، روزي 80000 بشكه نفت از اين چاه فوران كرده است. ميدان گازي سراجه كه در خاور قم و در جنوب خاوري تاقديس البرز قرار دارد، تاقديسي با ذخيرة گازي در حدود 3/0 تريليون فوت مكعب است (افشارحرب، 1380). بنابراين انجام عمليات اكتشافي در ديگر نواحي زير پوشش سنگ‎آهك‎هاي قم را مي‎توان پيشنهاد كرد. جدا از ذخاير هيدروكربني، نهشته‎هاي سلستيت و گچ، به سازند قم ارزش اقتصادي مي‎دهند. براي نمونه در نخجير كوه ورامين، سه افق سلستيت در سازند قم وجود دارد كه با كاني‎هاي كلسيت، ژيپس، باريت، دولوميت و اكسيدآهن همراه است. كريمي (1378)، محيط رسوبي اين نهشته‎ها را كولاب ساحلي درياي سازند قم مي‎داند.

ميوسن – پليوسن در ايران مركزي

در بيشتر نواحي باختر ايران مركزي، سازند آهكي قم به سن اليگوسن – ميوسن، با رديف‎هاي آواري سُرخ‎رنگي پوشيده مي‎شود كه نشانگر حوضه‎هاي رسوبي قاره ‎است. شواهد موجود اين باور را به وجود آورده است كه پس از آشكوب بورديگالين، با پسروي دريا، تغييرات شديد رخساره در نوع نهشته‎ها فراهم آمده و تبديل محيط‎هاي دريايي سازند قم به حوضه‎هاي قاره‎اي سبب شده تا شرايط لازم براي نهشت رسوبات آواري – تبخيري همزمان با رسوبگذاري فراهم شود. اين نهشته‎ها كه در حال حاضر در بيشتر فرونشست‎هاي ايران مركزي برونزد دارند، به نام سازند سُرخ بالايي Upper Red Fm. نام‎گذاري شده‎اند. اين نام به ويژه در مناطقي كه سازند قم ديده مي‎شود و يا دليلي مبني بر حضور آن وجود دارد، به كار برده مي‎شود. در غير اين صورت، به دليل نبود فسيل و شباهت‎هاي ظاهري بين سازندهاي سُرخ پاييني و بالايي، تفكيك اين دو امكان‎پذير نيست. به همين‎رو در مناطقي كه سازند قم وجود ندارد، به مجموعة اين نهشته‎ها، رسوبات سُرخ‎رنگ نئوژن گفته مي‎شود.سيماي ظاهر، رنگ، سنگ‎شناسي، شرايط تشكيل در حوضه‎هاي پيش‎بوم پسرونده، سن و جايگاه چينه‎شناسي سازند سُرخ بالايي شباهت زيادي با سازند آغاجاري در زاگرس دارد. اين شباهت‎ها به حدي است كه نهشت دو سازند را در شرايط يكسان و به احتمال حوضه واحد تداعي مي‎كند.

چينه‎شناسي سازند سُرخ بالايي

 نخستين گزارش مستند موجود در بارة سازند سُرخ بالايي مربوط به سال 1855 است كه در آن از اين سازند به نام «سري گچ‎دار» ياد شده است.

 عناوين بعدي اين نهشته‎ها، همچنان به قاره‎اي و گچ‎دار بودن و سن ميوسن آنها اشاره دارد. از 1359 زمين‎شناسان شركت ملي نفت ايران، نام سازند سُرخ بالايي را پيشنهاد و متداول كردند كه همچنان كاربرد دارد.سازند سُرخ بالايي، بيشتر از نوع ماسه‎سنگ، مارن، كنگلومرا و تبخيري‎هاست كه در شرايط مولاسي تشكيل شده و فرونشيني تدريجي بستر، ضخامت آن را به شدت افزايش داده است. با وجود شرايط يكسان رسوبي، سنگ‎شناسي اين سازند تغييرات زيادي دارد، به گونه‎اي كه هم‎ارزي دقيق رخنمون‎ها دشوار است و هيچ برشي نمي‎تواند الگوي اين سازند باشد. زمين‎شناسان شركت نفت ابتدا، اين سازند را به دو زير واحد تقسيم كرده‎اند :

* زيرواحد پاييني (M1)، با 300 تا 500 متر ضخامت، از سنگ نمك، انيدريت، لايه‎هاي ريگ‎دار، شيل‎هاي نازك‎لاية قيري و رس‎هاي نمك‎دار سُرخ تيره است.

* زيرواحد بالايي (M2)، با 4000 تا 5000 متر ضخامت، متشكل از مارن‎هاي گچ‎دار، ماسه‎سنگ‎هاي سُرخ – قهوه‎اي تيره در قسمت زيرين و ماسه‎سنگ‎هاي زرد قهوه‎اي تا سُرخ روشن در قسمت بالايي است.

 دو بخش مذكور با يك لاية كليدي از مارن سبزرنگ از هم جدا مي‎شوند.در مورد زيرواحد پاييني اتفاق نظر وجود ندارد. مستوفي (1959)، آبه و ديگران (1964) زيرواحد تبخيري پاييني را جزو سازند قم مي‎دانند و به همين لحاظ در تاقديس‎هاي سراجه و البرز، فقط واحد بالايي (سازند سُرخ بالايي) را به سه عضو تقسيم كرده‎اند.

* عضو پاييني (M1)، حدود 2000 متر، متشكل از رس و ماسه‎سنگ گچ‎دار به رنگ سُرخ تيره، شيل و سيلت سنگ است كه در بخش زيرين آن لايه‎اي راهنما از مارن سبز وجود دارد.

* عضو مياني (M2)، حدود 1000 متر، به طور عمده از نوع ماسه‎سنگ‎هاي حفره‎دار است.

* عضو بالايي (M3)، 300 تا 500 متر، سيلت سنگ‎هاي گچ‎دار و مارن‎هاي زرد روشن است كه ميان‎لايه‎هايي از ماسه‎سنگ‎هاي آهكي نرم‎ دارد.

 عضوهاي سه‎گانة بالا را با اندكي تغيير مي‎توان در برش شمال ايوانكي و در تمام رخنمون‎هاي واقع در حد فاصل ايوانكي – سمنان ديد. در اين نواحي، عضو پاييني به داشتن رنگ تيره و نوارهايي از مارن‎هاي سبز شاخص است. ريخت خشن و حفره‎هاي كارستي ماسه‎سنگ‎هاي مياني، كمك شاياني به شناسايي عضو مياني مي‎كند. فراواني گچ در عضو بالايي سبب شده تا اين عضو در همه جا رنگ كرم روشن همگن داشته باشد و به آساني بتوان آن را از عضو پاييني باز شناخت. درنتيجه، شايد بتوان عضوهاي سه‎گانة ياد شده را الگويي براي سازند سُرخ بالايي دانست.

يكي از ويژگي‎هاي سازند سُرخ بالايي سيماي ظاهري آن است كه به جز حاشية ارتفاعات، به طور عموم نواحي كم‎ارتفاع دشت گونه را زير پوشش دارد. گستره‎هاي وسيعي از فرونشست‎هاي زمين‎ساختي جوان مانندكوير بزرگ، فرونشست ميانه – زنجان، گودي قم – ساوه، گودال بلورد – بافت – سيرجان با نهشته‎هاي اين سازند پُر شده‎اند. در اين گونه نواحي، بسياري از تپه ماهورهاي سُرخ‎رنگي كه با رسوبات تبخيري آغشته‎اند، جزو سازند سُرخ بالايي هستند.

سازند سُرخ بالايي، به طور معمول، به گونه‎اي هم‎شيب و گاه تدريجي روي سازند قم قرار دارد ولي در حاشية حوضه‎ها، اين ارتباط مي‎تواند ناپيوسته باشد و با كنگلومراي قاعده‎اي آغاز شود. لايه‎هاي بالايي اين سازند به تدريج ريگ‎دار و دانه درشت‎تر مي‎شود و سرانجام تبديل به كنگلومرا مي‎شود كه به احتمال متعلق به پليوسن است. در شمال كوه يزدان قم، و برخي نقاط ديگر، اين ارتباط دگرشيب است. اين دوگانگي ممكن است در اثر چين‎خوردگي همزمان با ته‎نشست رسوبات باشد (نوگل سادات، 1985).

در هر حال، بايد گفت كه اگرچه در بسياري از رخنمون‎ها، سازند سُرخ بالايي رخسارة تخريبي – كولابي و رنگ سُرخ دارد، ولي به لحاظ تأثير عوامل محلي در زايش اين رسوبات، گاهي تغيير ضخامت و رخسارة‎ شديد بين برش‎هاي گوناگون اين سازند ديده مي‎شود. براي نمونه، در شمال خاوري گرمسار، عضو 1 بسيار نمك‎دار است و گاه يك لايه نمك توده‎اي در قاعدة آن وجود دارد و يا، مواد تبخيري عضو 3 به مقدار زياد افزايش مي‎يابد. كلهر (1961)، تغييرات ياد شده را نتيجة چندين دگرشيبي محلي در سازند مذكور مي‎داند، ولي بدون شك، تغيير شرايط محيط در اين امر نقش بيشتري دارد.سازند سُرخ بالايي در شرايط رسوبي يكسان انباشته نشده است. موج نقش‎هاي جرياني موجود در ماسه‎سنگ‎ها، ته‎نشست آنها را در آب تأييد مي‎كند. از سوي ديگر، تنة درختان فسيل شده، اثر قطره‎هاي باران، ترك‎هاي گلي فسيل شده، نشانگر وجود حوضه‎هاي رسوبي خشكي در زمان ته‎نشست سازند سُرخ بالايي است. در يك نگاه كلي، خروج گستردة زمين در ميوسن مياني موجب افزايش آهنگ فرسايش و آزاد شدن حجم زيادي از فرآورده‎هاي تخريبي شده كه به شكل رسوبات آبرفتي در مخروط‎افكنه‎ها و يا رسوبات تبخيري – تخريبي ريزدانه در حوضه‎هاي كولابي نهشته شده‎اند.

بدين‎سان، سازند سُرخ بالايي دو رخسارة متفاوت دارد. يكي رخسارة تخريبي كه در حاشية حوضه قرار داشته و ديگري رخسارة كولابي كه در داخل حوضه و دور از منشأ بوده است. رخساره‎هاي كولابي اين سازند در كوير بزرگ گسترش وسيعي دارد. حوضه‎هاي كوچك‎تر كولابي نيز در جنوب ميانه و اطراف كبودرآهنگ (شمال همدان) وجود داشته‎اند. لاسمي (1369)، در برش دماوند – ايوانكي، به يك محيط رودخانة رودپيچي باور دارد كه در انتها به پلايا ختم مي‎شود. از حاشية حوضه به طرف داخل، رسوبات دانه‎ريزتر شده و با افزايش مقدار رسوبات تبخيري، رخسارة كولابي به خود مي‎گيرند.حوضه‎هاي رسوبي سازند سُرخ بالايي داراي فرونشست زياد و تدريجي بوده و همين امر سبب شده تا چندين هزارمتر رسوب تخريبي – كولابي روي هم انباشته شود.