:* عضو بي‎نام كه توسط بزرگ‎نيا (1965) به عنوان قديمي‎ترين عضو سازند قم دانسته شده با فسيل‎هاي، Nummulites intermedus و Eulepidina cf. dilatata به سن آشكوب روپلين از اليگوسن پيشين است. وضع مشابهي را سجادي (1369) در منطقه‎اي بين نطنز تا اردستان گزارش كرده است. در منطقة حنا (سبزواران) سنگوارة نوموليت اينترمديوس همچنان گزارش شده است. بنابراين شايد بتوان نتيجه گرفت كه از حوضة قم تا حنا، بخش پاييني سازند قم به سن اليگوسن پيشين است، ولي بعدها دريا از حوضة قم به طرف شمال باختري گسترش يافته و در زمان‎هاي شاتين، آكي‎تانين و گاهي بورديگالين، به ساير نواحي رسيده است.

* در كوه‎هاي رزن (شمال همدان) سنگ‎هاي اليگوسن وجود ندارد و از 3500 متر سنگ‎آهك و مارن سازند قم، 2700 متر زيرين آن به آكيتانين و 800 متر بالايي به بورديگالين تعلق دارند (بلورچي، 1979).

* در منطقة ترود (سوسن‎وار)، اليگوسن به كلي حذف مي‎شود و سازند قم با نهشته‎هاي ميوسن پاييني حاوي Neoalveolina شروع مي‎شود (هوشمندزاده و همكاران، 1357).

* در جنوب خاوري كاشان (كوشكوه)، سنگواره‎هاي موجود در زون تدريجي بين سازند قم و سازند سُرخ بالايي از نوع Neoalveolina melo curdica است كه به ميوسن پيشين تا مياني تعلق دارند و اين، جوان‎ترين سني است كه به سازند قم داده شده است (سجادي، 1359).

* در برش نطنز، سنگ‎هاي آشكوب شاتين ضخامت قابل توجهي (473 متر) دارند در حالي كه سنگ‎هاي آشكوب روپلين ضخامت كمتري داشته (192 متر) و رسوبات آكي‎تانين گسترش چندان ندارند (سجادي، 1369). بنابراين در اينجا سازند قم بيشتر به سن اليگوسن است.

* در باختر زفره، سنگ‎آهك‎هاي قم محدود به عضوهاي c2 و c3 است و سن آنها از آكي‎تانين تجاوز نمي‎كند (امجدزاده، 1370). نبود عضوهاي a، b و c مربوط به پيشروي تأخيري است ولي نبود عضوهاي جوان‎تر (f, e, d, c4) ممكن است فرسايشي و يا پسروي زودهنگام باشد.

* در منطقة مهاباد – اروميه، رسوبات دريايي قياس شده با سازند قم، محتوي فسيل‎هاي بورديگالين‎اند كه از نظر موقعيت چينه‎شناسي، فقط معادل بخش بالايي سازند قم هستند (شهرابي، 1372).

* در اطراف قره كليساي ماكو، پايين‎ترين رديف‎هاي سازند قم، مقدار درخور توجهي ماسه‎سنگ دارد و حاوي سنگواره‎هاي آكي‎تانين است (اليگوسن وجود ندارد)، (علوي ناييني و بلورچي، 1973).

* در جنوب و اطراف بلورد سيرجان، درياي قم پيشروي مكرر داشته و به باور ديميتريويچ (1973)، جوان‎ترين نهشته‎هاي اين دريا در زمان‎هاي هلوتين تا تورتونين نهشته شده كه در چنين حالتي جوان‎ترين رديف‎هاي سازند قم را خواهيم داشت.با توجه به موارد گفته شده، و در نظر گرفتن فاصلة زماني بين روپلين تا بورديگالين بايد پذيرفت كه درياي قم، حدود 20 ميليون سال، باختر ايران مركزي را زير پوشش داشته است.

تغيير رخسارة سازند قم : تغيير رخسارة سازند قم بسيار زياد است، به گونه‎اي كه در بسياري از نقاط شناسايي و تفكيك عضوهاي چندگانه ناممكن است. وجود همراهان آذرين بارزترين تغيير رخسارة سازند قم است كه گاه درصد قابل توجهي از سازند را به خود اختصاص مي‎دهد.

* از جنوب باختري قم (نيزار) تا شمال باختري تفرش (كريان)، سازند قم، فقط شامل چهار واحد جداگانه با رخسارة ساحلي است. و حتي به طور محلي با افزايش مقدار ماسه و كنگلومرا رخسارة قاره‎اي به خود مي‎گيرد.

* در مناطق كهلوبالا، پرندك، گردنة رنگ‎ريز (منطقة رزن – آوج)، فقط بخش بالايي سازند قم ديده مي‎شود كه شامل رخنمون‎هاي كوچك و بزرگ سنگ‎آهك گچي سفيدرنگ با ميان‎لايه‎هاي مارن زرد است و فقط 150 متر ضخامت دارد.

* از آبگرم همدان به سمت باختر، سازند قم تناوبي از سنگ‎آهك و مارن است كه عدسي‎هاي ناپيوسته‎اي از گدازه (بازالت) و آذرآواري (توف شيشه‎اي) دارد. در اين محل و ديگر برش‎ها، آتشفشاني‎ها جايگاهي ثابت ندارند و ممكن است به ضخامت‎هاي متفاوت و در افق‎هاي چينه‎شناسي گوناگون باشند.

* در رشته كوه آوج (شمال مانيان)، از 2355 متر ضخامت سازند قم، تنها 300 متر سنگ‎آهك، و بقيه توف و آتشفشاني است (بلورچي، 1979).

* در كوه‎هاي رزن (شمال همدان) و جنوب نوبران ساوه، حجم درخور توجهي از سازند قم مارن‎هاي خاكستري – سبز روشن ‎است. در اين نواحي، مارن تشكيل دهندة اصلي سازند قم است. سيماي مارن‎ها به گونه‎اي است كه يادآور سازند ميشان در زاگرس مي‎باشد.

* در كوشك نصرت قم، ضخامت سازند قم كاهش يافته و تناوبي از مارن و سنگ‎آهك با قاعده‎اي ماسه سنگي است.

* در تاقديس ابردژ و سورك در شمال خط آهن ورامين به گرمسار، عضوهاي a و b وجود ندارد و سازند قم با عضو c1 آغاز مي‎شود (كلهر، 1961).

* در بُن‎كوه گرمسار، 344 متر بخش زيرين سازند قم آهك‎هاي ماسه‎اي و آواري خاكستري رنگ و 70 متر بخش رويي از نوع مارن خاكستري - سبز با ميان‎لايه‎هايي از سنگ‎آهك‎هاي گچي است. در شمال سُرخة سمنان واحد مارن رويي 200 متر ضخامت دارد و عدسي‎هاي گچ به ضخامت تا 6 متر در زير و روي آن وجود دارد.

* از منطقة عطاري (خاور سمنان) به سمت شمال (تاقديس حاجي‎آباد) سازند قم رخسارة كربناتي ندارد و ماسه‎سنگ، مارن سُرخ و ژيپس جايگزين آن مي‎شود (علوي ناييني، 1972).

* در باختر عطاري (شمال كوه پيغمبران)، سازند قم بيشتر كنگلومرايي است (از اين محل به طرف شمال، سازند قم ديده نمي‎شود).

* در حد فاصل جنوب قم تا ميمه، سازند قم شامل سه واحد آهك و مارن (در زير)، سنگ‎آهك (در وسط)، ماسه‎سنگ و مارن (در بالا) است (اشتوكلين، 1952).

* از نراق به سمت جنوب، بخش عمده‎اي از سازند قم آهكي است، به طوري كه در هستيجان، به جز 22 متر قسمت زيرين كه از سنگ‎آهك نازك لايه با قاعده‎اي ماسه‎اي – كنگلومرايي است باقيماندة سازند، آهك جلبكي است (امامي، 1981).

* در باختر جادة دليجان – ميمه و در نزديكي موته، سازند قم بيشتر رخسارة قاره‎اي دارد و تنها در بالاترين قسمت آن مقداري آهك زرد – خاكستري وجود دارد كه به احتمال متعلق به سازند قم مي‎باشد (تيله و همكاران، 1968). در شمال باختري موته، رخساره‎هاي كنگلومراي سازند قم به 100 متر ماسه‎سنگ آهكي مي‎رسد كه سنگوارة آكي‎تانين دارد و قابل قياس با عضو c1 است.

* در شرق كوه گوگرد واقع در جنوب سمنان، سازند قم به صورت عدسي‎هايي از سنگ‎آهك زردرنگ و يك لاية 5 متري ژيپس با 30 متر ضخامت است و با عضو آهك قاعده‎اي قابل قياس است.

* در نطنز و جنوب باختري اردستان (كسوج)، در درون سنگ‎هاي آهكي، توف و آهك‎هاي توفي سازند قم قطعات آتشفشاني فراواني وجود دارد.

* از اردستان به سوي خاور، در حاشية كوير بزرگ (جنوب هلوحيدر و خاور سهيل پاكوه) مقدار مواد تخريبي به طور قابل ملاحظه افزايش يافته و سنگ‎هايي كه به سازند قم نسبت داده شده‎اند، بيشتر از سنگ‎هاي تخريبي‎اند كه ممكن است نشانگر حاشية حوضه باشند. وضع مشابهي در ناحية آخوره انارك و اطراف نايين وجود دارد. در آخورة انارك، سازند قم رخسارة حاشيه‎اي دارد و بدون سنگواره است و از 676 متر ضخامت سازند، تنها 27 درصد مارن است (آيستوف و همكاران، 1984) (در لبة جنوبي كوه‎هاي سلطانية زنجان هم سازند قم نشانگر يك حوضة ساحلي كم عمق است).

* از نايين به سمت اصفهان، مواد تخريبي كم مي‎شود و فقط به شكل كنگلومرا در بخش قاعده‎اي ديده مي‎شود.

* در منطقة دهاج – انار، تمام سازند قم فقط 10-15 متر آهك جلبكي با ميان‎لايه‎هاي توف ‎است كه در بين سازندهاي سُرخ پاييني و بالايي قرار دارند و اين در حالي است كه در باختر معدن چهارگنبد، نهشته‎هاي اليگوسن بيش از 2000 متر ضخامت دارند (ديميترويچ، 1973).

* بارزترين تغيير رخسارة سازند قم را مي‎توان در منطقة تكاب و شمال همدان ديد. در اين نواحي سازند قم به داشتن حجم‎ زيادي سنگ‎آذرين و آذرين - رسوبي شاخص است. به نظر مي‎رسد كه در شمال خاوري و خاور تكاب، تكاپوهاي آتشفشاني شدت بيشتري داشته و به طرف جنوب، سنگ‎هاي آذرين نقش كمتري دارند. تكاپوهاي آتشفشاني سازند قم جايگاه ويژه‎اي ندارند و در افق‎هاي چينه‎شناسي متفاوت ديده مي‎شوند. گاهي تمام حجم سازند ازگدازه است، چنين حالتي را مي‎توان در غرب لوشامپا (ناحية تكاب) ديد كه در اين محل به تقريب رسوبات اليگوسن – ميوسن وجود ندارد و تنها تعدادي عدسي آهكي اليگوسن – ميوسن در داخل رديف‎هاي ضخيم آتشفشاني معرف آن است (انصاري، 1965) . وضع مشابهي در ناحية ميانه گزارش شده است. در اينجا نيز ضخامت سازند قم، به طرف شمال خاوري ميانه، به شدت كاهش يافته و به تدريج توف‎ها و مواد انفجاري حاصل از آتشفشان ميوسن جاي آن را گرفته (لطفي، 1354).

* در شمال صوفيان، كنگلومراي پي سازند قم، ضمن داشتن گسترش وسيع، قطعات سنگ‎هاي پالئوزوييك به ويژه كوارتزيت، آهك‎هاي اوربيتولين‎دار را در ابعاد تخته سنگ‎هاي بزرگ دارد.تغيير رخساره‎هاي گفته شده سبب شد تا رحيم‎زاده (1373) بر اين باور باشد كه:

* درياي سازند قم يكپارچه نبوده و اغلب به شكل حوضه‎هاي ميان كوهستاني و محدود بوده و تنهادر زمان‎هاي محدود با هم و يا با حوضة زاگرس ارتباط داشته‎اند.

* بستر اين دريا، توپوگرافي متغيري داشته و ژرفاي كم حوضه سبب شده تا دريا ارتفاعات را دور زده و فرورفتگي يا دره‎هاي بين رشته كوه‎ها را اشتغال كند.

* ژرف‎ترين بخش اين دريا، مناطق غرب تفرش تا شمال همدان (كوه‎هاي رزن) بوده كه با حوضه‎هاي ساحلي، كولابي، مردابي و عميق در ارتباط بوده است.

* در يك نگاه كلي، در محل‎هاي كم عمق درياي اليگوسن – ميوسن، سنگ‎آهك‎هاي زيست‎آواري و در مناطق ژرف، آن مارن نهشته شده است. جانوران ريف‎ساز، موجب انباشت كربنات در لبة سكوي آهكي شده و در پشت اين ريف‎ها، حوضه‎هاي كولابي يا مردابي وجود داشته كه نهشته‎هاي تبخيري و يا رسوبات بيتومين‎دار نهشته شده‎اند. بدين‎سان، رخساره‎هاي سنگي و زيستي سازند قم را مي‎توان متعلق به چهار محيط متفاوت ساحلي، سكوي كربناتي – تبخيري، سراشيبي حاشية سكوي كربناتي و رخسارة منطقه ژرف دانست.

گفتني است كه بخش بزرگي از سازند قم در فاصلة زماني كمي ته‎نشست شده كه خود مبين سرعت زياد رسوبگذاري است. اين موضوع از بررسي صفات سنگ‎شناسي نيز قابل درك است. زيرا، سنگ‎آهك‎هاي نوع اسپارايت به تقريب وجود ندارد و سنگ‎آهك‎هاي ميكرايتي اكثريت دارند كه خود دليل سرعت زياد ته‎نشست و كوتاه بودن نسبي زمان تأثير امواج و عمل شستشو براي خارج شدن لجن‎هاي ريز بلورين از لابه‎لاي آلوكم‎ها است.