«در فرونشست اردكان - يزد»، در حوالي خرانق، سنگ‎هاي ائوسن به داشتن سنگ نمك فراوان شاخص ‎است. به گزارش هوبر (1955)، اين نمك‎ها بر روي كنگلومراي پالئوسن (كنگلومراي كرمان) و در زير سنگ‎آهك‎هاي نازك‎لايه نوموليت‎دار قرار دارند و لذا، سن ائوسن آنها حتمي است. در حال حاضر نمك‎هاي ائوسن به صورت 8 گنبد نمكي برونزد دارند كه در سنگ‎هاي ترشيري جوان‎تر از ائوسن تزريق شده‎اند.نهشته‎هاي نمكي ائوسن ايران مركزي، محدود به فرونشست اردكان – يزد نيست. در كوير بزرگ هم، سنگ نمك‎هاي خالص و روشن رنگي به سن ائوسن وجود دارد كه در هستة گنبدهاي نمكي بزرگ به سطح زمين رسيده‎اند. ولي سه تفاوت عمده بين اين دو نمك وجود دارد. نخست، در منطقة خرانق، نمك به سن ائوسن مياني ولي در كوير بزرگ به سن ائوسن بالايي است. دوم، نمك‎هاي ائوسن كوير بزرگ درونگيرهاي آذرين ندارد. سوم، گنبدهاي كوير، حاوي مقدار بيشتري ژيپس و انيدريت ‎است.

در زون «سنندج - سيرجان»، چنين تصور مي‎شود كه به لحاظ عملكرد رخداد لاراميد سنگ‎هاي ترشيري وجود ندارد ولي، در ميان‎كوه سُنقُر، نهشته‎هاي ائوسن با دگرشيبي بر روي گدازه‎ها و مرمرهاي ژوراسيك و در زير سنگ‎آهك‎هاي اليگوسن – ميوسن (سازند قم) قرار دارند (برو، 1970). در اينجا، رديف‎هاي ائوسن، شامل كنگلومرا در زير، مارن‎هاي خاكستري گلوبيژرينادار با افق‎هاي آذرين در وسط و گدازة بازي (اسپليت، بازالت، 000) با ميان‎لايه‎هاي مارني در بالا است. به طرف شمال باختر، رديف‎هاي مارني به تدريج از توف‎هاي آذرين غني مي‎شوند به طوري كه در بعضي نقاط، توف‎ها يك واحد چهره‎ ساز با چند صد متر ضخــامت هستند. Globigerina gr. Eocena، Globigerina gr. cerroazulensis Centralis سنگواره‎هاي يافت شده در واحدهاي مارني هستند كه سن ائوسن پيشين تا مياني‎ را نشان مي‎دهند.

اگرچه رخنمون‎هاي ائوسن پراكنده‎اند ولي به نظر مي‎رسد كه اين سنگ‎ها در يك محيط نزديك به درياي باز نهشته شده‎اند. افزون بر ناحية سُنقُر، در باختر – شمال باختري كامياران، بر روي سنگ‎آهك‎هاي كوه بيستون (كوه شاهو) مجموعه‎اي از سنگ‎هاي آتشفشاني، سنگ‎آهك آلوئولين‎دار، سنگ‎آهك سُرخ و فليش‎هاي ائوسن وجود دارد كه تغييرات سني آنها از پالئوسن تا ائوسن است. سنگ‎آهك آلوئولين‎دار اين مجموعه به سن پالئوسن مياني – ائوسن پيشين، معرف محيط‎هاي نريتيك ‎است كه در بالا به سنگ‎آهك‎هاي سُرخ گلوبوروتاليادار پلاژيك مي‎رسد.يكي ديگر از نواحي زون سنندج – سيرجان كه در آن سنگ‎هاي ترشيري گزارش شده، باختر سنندج است. در اينجا، فليش‎هاي گسترده‎اي كه در بعضي نقاط داراي سنگ‎آهك‎هاي نوموليت‎دار هستند با تغييرات سني پالئوسن تا ائوسن زيرين گزارش شده است (زاهدي، 1985).

در «بلوك لوت»، سنگ‎هاي ائوسن ويژگي‎هاي نزديك به البرز به ويژه ايران مركزي دارند. بدين‎ترتيب كه در اينجا نيز رديف‎هاي رسوبي، گاه فليش گونه، آغازگر ائوسن ‎است ولي از ائوسن مياني، تكاپوهاي آتشفشاني با خاستگاه گوناگون آغاز مي‎شود كه ممكن است تا ائوسن بالايي – اليگوسن برسد. نواحي زير مي‎توانند معرف بخشي از سنگ‎هاي ائوسن لوت باشند.

در «منطقة قائن»، سه مجموعة رسوبي – آتشفشاني به سن پالئوسن – ائوسن گزارش شده است. مجموعة پاييني از نوع فليش، آتشفشاني و رسوبات تخريبي غيردريايي به سن پالئوسن تا ائوسن پيشين (اپيرزين تا كوزين) است. مجموعة مياني، تناوبي از سنگ‎هاي رسوبي و آذرين غيردريايي به سن ائوسن مياني‎اند. مجموعة بالايي بيشتر نهشته‎هاي كنگلومرايي به سن ائوسن پسين تا ابتداي اليگوسن است.

در «ناحية ده‎سلم»، سنگ‎هاي ائوسن به شكل نوار پهن ولي گسسته از دهكده كودگانه تا جنوب باختري ده‎سلم برونزد دارند. در اينجا، سنگ‎هاي ائوسن با رخسارة توف و سنگ‎هاي آذرين در زير و سنگ‎آهك نوموليت‎دار، مارن و گدازه‎هاي داسيتي – آندزيتي در بالا است. به ظاهر اين سنگ‎هاي آذرين به سوي بالا به انواع ديگري مانند ريوليت، آندزيت – بازالت، بازالت و توف به سن اليگوسن مي‎رسند.

در «ناحية بصيران»، سنگ‎هاي ائوسن بيشتر تركيب آتشفشاني دارند كه به ويژه در بخش باختري و جنوب بصيران تا سربيشه و نواحي جنوبي‎تر گسترش دارند. در اين نواحي، سنگ‎هاي ائوسن از نوع سنگ‎آهك ماسه‎اي و ماسه‎سنگ است كه با مجموعه‎اي از توف‎هاي متبلور شيشه‎اي دانه ريز با تركيب آندزيت پوشيده مي‎شوند.

در «ناحية چهارفرسخ»، نهشته‎هاي شيلي و ماسه‎سنگي ائوسن، عدسي‎هاي آهكي دارند كه با ناپيوستگي بر روي سنگ‎هاي كرتاسه و در زير نئوژن قرار دارند. چين‎خوردگي شديد و دگرگوني خفيف از ويژگي آنها است.

در «ناحية بيرجند»، بخش زيرين ائوسن به رخسارة كنگلومرايي با ميان‎لايه‎هاي مارني، ماسه‎سنگ و سنگ‎آهك نوموليت‎دار است. ائوسن مياني، مجموعه‎اي از سنگ‎آهك آلوئولينا و نوموليت‎دار، مارن است كه پس از يك نبود رسوبي به كنگلومرا، سنگ‎هاي آذرآواري، مارن توفي، شيل‎هاي مدادي و ماسه‎سنگ مي‎رسد. بين ائوسن مياني و ائوسن بالايي اليگوسن ناپيوسته است. ائوسن بالا- اليگوسن شامل كنگلومراي قاعده‎اي، ماسه‎سنگ با ميان‎لايه‎هاي آذرآواري، توف برش و بالاخره ايگنيمبريت، گدازه و توف‎هاي اسيدي است.

 در «ناحية سه‎چنگي» (غرب بيرجند)، مجموعة سنگ‎هاي پالئوژن شامل مارن توفي سُرخ‎رنگ، ماسه‎سنگ و كنگلومرا در قاعده است. بر روي آنها يك مجموعة ديگر از كنگلومرا، گچ، توف گچ‎دار، آذرآواري، ايگنيمبريت و داسيت حالت به تقريب افقي قرار دارد.

در «شمال جازموريان»، رخنمون‎هاي پراكندة ائوسن با كنگلومرا و ماسه‎سنگ آغاز و با لايه‎هاي توف، مارن ماسه‎اي، توف جوش خورده داسيتي، ماسه‎سنگ توفي، ايگنيمبريت ادامه مي‎يابد و در تارك آن، داسيت صورتي تا سُرخ‎رنگ قرار دارد. ميان‎لايه‎هاي سنگ‎آهك تخريبي نوموليت‎دار، با مارن و كنگلومرا، سن ائوسن پسين دارند.

اليگوسن – ميوسن در ايران مركزي

در قسمت‎هاي باختري ايران مركزي، يك واحد سنگ‎چينه‎اي، به طور عمده كربناتي، شاخص با تغييرات سني اليگوسن پسين تا ميوسن پيشين وجود دارد. ولذا پذيرفته شده كه به دنبال رخداد پيرنئن و يك دورة رسوبگذاري قاره‎اي در اليگوسن پاييني، باريكه‎اي از باختر ايران مركزي از ماكو تا جنوب جازموريان، با يك درياي پيشرونده پوشيده مي‎شده. زمان پيشروي و پسروي درياي موردنظر در همه جا يكسان نيست. در بعضي جاها مانند منطقة سبزواران و قم، اين پيشروي در آشكوب روپلين (اليگوسن پيشين) و در بعضي نقاط مانند آذربايجان، در آشكوب آكي‎تانين و حتي بورديگالين بوده است. پسروي درياي مذكور هم در همه جا همزمان نيست. در طول زمان روپلين تا بورديگالين و حتي جوان‎تر، اين حوضه دچار تحولاتي شده كه در نهايت يك چرخة رسوبي بزرگ را به وجود آورده است.

رديف‎هاي نهشته شده در اين دريا، به طور عمده رسوبات آهكي ‎است كه در نواحي ساحلي، سكو‎هاي كربناتي و سراشيبي سكوي كربناتي نهشته شده‎اند. در هر حال، همراهان، موضعي، تبخيري به ويژه نهشته‎هاي مارني گسترده نشان مي‎دهد كه بستر دريا توپوگرافي ناهمگن داشته و ژرفاي آن از محيط‎هاي كولابي تا ژرفاي مناسب براي نهشت مارن در تغيير بوده است.جايگاه چينه‎شناسي، ‎رخسارة سنگي و ويژگي‎هاي زيستي اين سنگ‎آهك‎ها، به ويژه ذخاير هيدروكربني آنها، شباهت بسيار نزديك با واحد سنگ‎چينه‎اي سازند آسماري در زاگرس دارد كه بيشترين ذخاير نفتي جنوب باختري ايران را دارد. اين شباهت‎ها به حدي است كه حتي مي‎توان تصور كرد كه درياي اليگوسن – ميوسن باختر ايران مركزي به واقع ادامة شمال خاوري درياي آسماري است كه به گونه‎اي تا ايران مركزي ادامه داشته است.

به دليل گستردگي زياد، شاخص بودن، و داشتن تمركزهاي هيدروكربني، مطالعات انجام شده بر روي سنگ‎آهك‎هاي اليگوسن – ميوسن باختر ايران مركزي درخور توجه است. اين واحد سنگي براي نخستين بار توسط لوفتوس (1854) و آبيك (1858) از درياچة اروميه و تيتز (1875) از ايران مركزي و اشتال (1911) از قم گزارش شده است. سازند اليگو- ميوسن (فورر و سودر، 1955)، نئوژن زيرين دريايي (رپين، 1935)، مارن آكي‎تانين لپيدوسيكلينادار قم (فورون، 1941) نام‎هاي گونا‎گوني است كه به اين واحد سنگ‎چينه‎اي داده شده ولي از 1955 به بعد، به پيشنهاد گانسر و دوزي، براي اين سنگ‎ها از نام «سازند قم» استفاده مي‎شود. اما در ناحية چهارگنبد براي سنگ‎هاي اليگوسن از نام «سازند چهارگنبد» استفاده شده كه كاربرد چنداني ندارد. بــربــريان (1983) زايش حوضة رسوبـي سازنــد قم را ناشي از فرورانش پوستة اقيانوسي تتيس جوان به زير ايران مركزي مي‎دانـد كه با بـازشدگي پشت كماني Back – arc spreading و نهشت رسوبات دريايي سازند قم و فرآيندهاي آتشفشاني آلكالن، همراه بوده است.

سازند قم : گستردگي زياد و وجود ذخاير هيدروكربني در رديف‎هاي اليگوسن – ميوسن ناحية قم سبب شده تا نام سازند از اين شهر گرفته شود. ولي چون تغييرات رخساره‎اي اين سازند زياد است، تاكنون برشي الگويي معرفي نشده است.در 1955، گانسر، فورر و سودر، در ناحية قم، اين سازند را به شش عضو (A, B, C, D, E, F) تقسيم كردند. آبه و همكاران (1964) عضو C را به چهار بخش (C1- C4) تقسيم كردند و بدين‎ترتيب سازند قم، 9 عضو دارد كه با نشانه‎هاي f, e, d, c4, c3, c2, c1, b, a مشخص مي‎شود. با اين حال، جدا از عضوهاي نه‎گانه، به باور بزرگ‎نيا (1966)، در ناحية كاشان، عضو قديمي‎تري را مي‎توان به سازند قم اضافه كرد كه نامبرده «عضو نامشخص» و يا «بي‎نام» را پيشنهاد كرده است. از سوي ديگر، آبه و همكاران (1964)، يك عضو تبخيري به آخر رسوبات دريايي اضافه كردند. اين واحد تبخيري، در حقيقت سنگ‎پوش مخازن نفتي منطقه است.

در ناحية قم، اين سازند 1200 متر ضخامت دارد و ويژگي‎هاي سنگي و زيستي عضوهاي نه‎گانة آن به علاوة دو عضو پيشنهادي جديد، از پايين به بالا، به شرح زير است :- «عضو بي‎نام»، 20 تا 30 متر، تناوبي از مارن سيلتي سُرخ و سبز، ماسه‎سنگ و آهك نازك داراي مرجان، ميليوليد است كه در نطنز 48 متر ضخامت و فسيل Nummulites intermedius دارد. اين عضو كه قديمي‎ترين بخش سازند قم است، با فسيل‎هاي Eulepidma cf. dilatata به سن روپلين مشخص مي‎شود كه قابل مقايسه با بخش زيرين آسماري در زاگرس است.-