ميوسن پسين

سنگ‎هاي «تورتونين پاييني»، در جنوب درياي خزر (علم‎ده – نكارود)، كهن‎ترين رديف‎هاي نئوژن است كه به طور دگرشيب بر روي رديف‎هاي پالئوسن زيرين و يا كرتاسة بالايي نشسته است. نهشته‎هاي مذكور با 250 متر ستبرا، توالي متناوبي از مارن سُرخ، سبز، آبي، ماسه‎سنگ خاكستري – سُرخ همراه با لايه‎هاي نازك ميكرو كنگلومرا است كه در بعضي نقاط در بخش قاعده‎اي آن يك لاية نازك بازالت و در زير آن، مارن‎هاي گچ‎دار ديده مي‎شود. ضخامت گچ ممكن است تا 20 متر برسد (ياسيني، 1360). در منطقة مُغان، رديف‎هاي مشابهي به ضخامت 200 تا 550 متر، به تورتونين نسبت داده شده ولي در اينجا بين لايه‎هاي آهكي و دولوميتي، حاوي دوكفه‎اي‎ها و شكم‎پايان، نيز وجود دارد.

سنگ‎هاي «تورتونين بالايي»، در سراسر مُغان تا جنوب درياي خزر، ويژگي‎هاي سنگ‎شناسي مشابهي دارند و اغلب از ماسه‎سنگ‎هاي دانه‎ريز، سيلت، رُس و رُس سنگ با بين لايه‎هاي آهكي، دولوميتي و يا رُس سُرخ‎رنگ تشكيل شده‎اند. در كنارة خاوري رودخانة تجن و درة رودخانة تار، اين نهشته‎هـــا رنگ سبز، خاكستــري، قهوه‎اي سُرخ دارند و به دو قسمت تقسيم شده‎اند. قسمت پاييني به داشتن صدف Spaniodontella و قسمت بالايي به داشتن صدف (Pholas beds) Barnea beds مشخص است. ولي در منطقة مُغان، رديف‎هاي تورتونين بالايي، ژيپس‎دار و خاكستري رنگ‎اند و به همين دليل گاه به نام «سري خاكستري» ناميده مي‎شوند. در هر حال، در جنوب مُغان، اين رسوبات كنگلومرايي است.

سنگ‎هاي «سارماسين»، بيشتر از نوع سيلت رُس‎دار به رنگ اُخرايي، قهوه‎اي يا زرد، گاه مارني، ژيپس‎دار و ماسه‎سنگ‎آهكي درشت‎دانه به طور محلي كنگلومرايي هستند.در حوضة مُغان، اين رسوبات با 2400 متر ضخامت، تغييرات سنگ‎شناختي جانبي زيادي دارند. در جنوب درياي خزر، بهترين مقطع رسوبات سارماسين را مي‎توان در يال شمالي تاقديس هفت‎تن، در كنار رودخانة تالار ديد كه حدود 170 متر ضخامت دارد و شامل تناوبي از سنگ‎آهك، آهك ماسه‎اي، مارن و ‏ماسه‎سنگ است. بيشتر لايه‎ها ماسه‎سنگي، سرشار از صدف نرم‎تنان است. در جوارم و گلندرود، رخنمون‎هاي ديگري از رسوبات سارماسين وجود دارد (ياسيني، 1360).ه

م در حوضة مُغان و هم در جنوب درياي خزر، سنگواره‎هاي گوناگون معرف سارماسين زيرين – مياني هستند. در اين نواحي سارماسين بالايي گزارش نشده است.

پليوسن

در بخش ايراني پاراتتيس، نبود چينه‎شناسي روشني از سارماسين بالايي تا پليوسن وجود دارد. در جنوب درياي خـزر، به نهشته‎هاي كنگلومرايي و مارنـي پليوسن «سري قاره‎اي» نام داده شده (ارني، 1930) كه با ناپيوستگي هم‎شيب بر روي ماسه‎سنگ‎هاي سارماسين مياني قرار دارند، ولي در حال حاضر از نهشته‎هاي حدواسط دريايي – قاره‎اي مذكور «سري» يا «سازند چلكن» ياد مي‎شود. در اينجا، نبود چينه‎شناسي پليوسن شامل پونسين و كيمرين است. در منطقة مُغان سري قاره‎اي (سازند چلكن) وجود ندارد و نبود چينه‏اي مهمي بين سنگ‎هاي سارماسين مياني و سازند آقچه‏گيل وجود دارد. اين نبود شامل زير آشكوب‎هاي Meotian، Pontain، Cimmerrian، Kouialnitsk متعلق به ميوسن بالايي تا پليوسن بالايي مي‎شود ويليام و همكاران، 1961).

سازند (سري) چلكن : كه از نظر حضور نفت و گاز اقتصادي درخور توجه است بيشتر از نوع كنگلومراي قهوه‎اي ضخيم‎لايه همراه با لايه‎هايي از رُس، ماسه‎سنگ و ماسه‎سنگ سيلتي برنگ سُرخ مايل به قهوه‎اي است كه در منطقة خزر به عنوان سنگ مخزن و گاه سنگ منشأ دانسته مي‎شود. در فروافتادگي خزر جنوبي، اين نهشته‎ها در عمق 3000 متر حفاري شده‎اند ولي در خاور دره‎هزار در ارتفاع 500 متر و در جنوب خاوري بهشهر در 1700 متر گزارش شده‎اند. بايد گفت كه از خاور به باختر، ضخامت نهشته‎هاي چلكن افزايش مي‎يابد. در برش علم‎ده، سازند چلكن با دگرشيبي بر روي رسوب‎هاي زردرنگ سارماسين قرار دارد، ولي در حفاري‎هاي عميق فرح‎آباد، نهشته‎هاي پليوسن داراي رخسارة درياچه‎اي است كه در عمق 1340 تا 1400 متر به طور مستقيم روي سنگ‎آهك‎هاي كرتاسة مياني قرار دارندكه در چاه شمارة 3 گرگان داراي گاز به مقدار اقتصادي است.در سري قاره‎اي (سازند چلكن)، فسيل ناياب است و فقط از قسمت زيرين اين نهشته‎ها اندكي دوكفه‎اي آب شيرين و قطعاتي از استخوان مهره‎داران پيدا شده، به همين علت اين لايه‎ها را به پونسين نسبت مي‎دهند. ولي، رخسارة درياچه‎اي پليوسن داراي اُستراكودهاي آب شيرين مي‎باشد و فريدي (1964)، آن را زون استراكوددار زيرين نامگذاري كرده است.

سازند آقچه‎گيل : معرف نهشته‎هاي دريايي پليوسن بالايي است كه برش الگوي آن در خاور درياي خزر، در شبه جزيرة تركمن‎باشي (كراسنوودسك) تركمنستان متشكل از سنگ‎آهك، مارن، رُس و ماسه به رنگ خاكستري متمايل به سفيد است كه به طور هم‎شيب بر روي رديف‎هاي پليوسن پاييني (سازند چلكن) و در زير ته‎نشست‎هاي پليوسن بالايي - كواترنر (سازند آپشرون) قرار گرفته است. در منطقة مُغان و بخش ساحلي درياي خزر، نهشته‎هاي مشابهي با سازند آقچه‎گيل وجود دارد به همين‎رو همچنان از اين نام استفاده مي‎شود. ولي، زمين‎شناسان شركت نفت براي اين نهشته‎ها از واژة زون رنگين Coloured Zone استفاده مي‎كنند.سازند آقچه‎گيل در قاعدة كنگلومرايي است ولي به طرف بالا دانه‎ريز مي‎شود كه شامل ماسه‎سنگ ، سيلت و رُس ژيپس‎دار (به رنگ‎هاي خاكستري، قهوه‎اي، زرد) ماسه‎سنگ صدف سنگي و لايه‎هاي سفيدرنگ خاكستر آتشفشاني است. در پايان پليوسن بالايي، با پسروي دريا، رسوبات رودخانه‎اي شامل كنگلومراي سُست با قلوه‎هاي آتشفشاني تشكيل شده و به احتمال نشانگر يك خشكي‎زايي و آغاز سيستم كواترنر است.استراكود، و ديگر زياي ميكروسكوپي، دوكفه‎اي‎ها و نانوپلانكتون‎ها سنگواره‎هايي هستند كه در سازند آقچه‎گيل ساحل خزر و منطقة مُغان پيدا مي‎شوند. پوستة نازك دوكفه‎اي‎هاي موجود، ريز شدن و شفاف شدن پوستة روزن‎داران مي‎تواند دليلي بر شيرين بودن آب حوضة آقچه‎گيل مُغان باشد.

سازند آپشرون (آبشوران) : در سواحل جنوبي درياي خزر تا دشت گرگان و به ندرت در دشت مُغان، بر روي سازند آقچه‎گيل رديفي از رسوبات دريايي از نوع مارن خاكستري – سبز و يا خاكستري تيره و ماسه‎هاي سخت شده لايه‎هايي از شن و گاهي لايه‎هاي نازك خاكستر آتشفشاني وجود دارد كه حاوي صدف دوكفه‎اي‎ و شكم‎پايان است. اين نهشته‎ها رسوبات پليوسن بالايي – پليستوسن درياي پاراتتيس هستند كه برش الگويي در جزيرة آپشرون، واقع در جنوب باختري درياي خزر (نزديك جمهوري آذربايجان) دارد.در دشت گرگان ضخامت اين سازند از 450 متر در خاور به 800 متر در باختر (كنار خزر) افزايش مي‎يابد. در چاه‎هاي گرگان، به طور معمول، يك لاية اُئوليت‎ در نزديكي رأس اين نهشته‎ها وجود دارد (موسوي، 1380).اگرچه سازند آپشرون به سن پليوسن پسين – پليستوسن است، ولي نيكي فوروآ (1968) رسوب‎هاي آپشرون را متعلق به كواترنر پيشين مي‎داند.

ترشيري در ايران مركزي

 مقدمه

به جز نواحي جندق، يزد و نايين كه چين‎خوردگي لاراميد عملكرد ضعيف داشته، در ساير نواحي ايران مركزي، توالي‎هاي پالئوسن به طور عمده نهشته‎هاي كنگلومرايي و ماسه‎سنگي ‎است كه به طور دگرشيب و گاه هم‎شيب، سنگ‎هاي كهن‎تر را مي‎پوشانند. سنگ‎هاي ائوسن ايران مركزي دو خاستگاه متفاوت دارند. در كمان ماگمايي اروميه – بزمان و در گستره‎هاي وسيعي از ايران مركزي و بلوك لوت، سنگ‎هاي ائوسن، روانه يا خاكسترهاي آتشفشاني ستبري است كه در محيط‎هاي آبي و يا خشكي شكل گرفته‎اند. ولي، در حاشية قاره‎ها فرسايش بلندي‎هاي حاصل از چين‎خوردگي لاراميد، موجب نهشت سريع توالي‎هاي فليش گونه با ستبراي زياد شده است. حركات كوهزايي ائوسن پاياني (رخداد پيرنئن) موجب تشكيل حوضه‎هاي رسوبي كم عمق قاره‎اي شده به همين دليل نهشته‎هاي اليگوسن ايران مركزي آواري‎هاي سُرخ‎رنگ قاره‎اي ‎است كه به تقريب فاقد فسيل بوده يا فسيل‎هاي شاخص ندارند. لذا، به جز چند مورد، سن اين نهشته‎ها، از روي موقعيت چينــه‎شناسي آنها تعيين شده است.

گانسر (1955) براي رديف‎هـاي اليگوسن ايــران مركـزي نـام «سازند سُرخ پايينيLower Red Fm. » را پيشنهاد كرده است. در اليگوسن بالايي (شاتينChattian)، در بخش باختري ايران مركزي، شواهدي از يك پيشروي دريايي وجود دارد كه تا ميوسن پيشين دوام داشته است. به سنگ‎آهك‎هاي اين درياي پيشرونده «سازند قم» گفته شده كه در بيشتر جاها سن اليگوسن – ميوسن دارد. در اواخر ميوسن پيشين، به دنبال رويداد ميوسن مياني (استيرين)، دريا از بخش باختري ايران مركزي پس نشسته و به جاي آن حوضه‎هاي رسوبي قاره‎اي در اغلب نقاط ايجاد شده است. اين نهشته‎ها كه اكنون در بيشتر گودي‎هاي Depressions مركز، شمال باختر و خاور ايران قرار دارند، «سازند سُرخ بالايي Upper Red Fm. » نام دارند.

همانند ديگر نقاط ايران، توالي پليوسن ايران مركزي همچنان كنگلومرايي است كه با دگرشيبي زاويه‎دار و يا هم‎شيب، بر روي سازندهاي قديمي‎تر نهشت شده ‎است. اما، در ناحية مراغه آذرآواري استخوان‎دار Maragheh Bon Beds، در ناحية تبريز دياتوميت‎هاي آب شيرين، در ناحية لوت باختري سيلت‎هاي افقي سازند لوت، سن پليوسن د‎ارند. در شمال لوت و كمان ماگمايي اروميه – بزمان، سنگ‎هاي پليوسن خاستگاه ماگمايي دارند.