پليوسن در البرز

سازند هزاردره : دركوهپايه‎هاي البرز جنوبي، به ويژه در حد فاصل قزوين تا سمنان، نهشته‎هاي كنگلومرايي بارزي وجود دارد كه با ناپيوستگي (دگرشيب و يا هم‎شيب) بر روي سنگ‎هاي قديمي‎تر، به ويژه توفيت‎هاي سازند كرج قرار دارند. چنين به نظر مي‎رسد كه به دنبال رخداد زمين‎ساختي ميوسن پسين – پليوسن (فاز آتيكان)، چرخه‎هاي فرسايشي شديد چيره شده كه حاصل آن، فرسايش شديد بلندي‎ها و پر شدن سريع گودي‎ها با رسوبات آبرفتي – كوهپايه‎اي است. تغييرات سني اين نهشته‎هاي آبرفتي – رودخانه‎اي از پليوسن تا زمان حال است كه نخستين بار توسط ريبن (1955) مطالعه و به چهار سري A، B، C و D تقسيم شد. بازنگري بعدي ريبن باعث تغيير مرتبة سري‎هاي ياد شده به سازند گرديد. سيماي ريختي بخش پليوسن اين نهشتــه‎هاي كنگلومرايــي به صورت دره‎هاي متعـدد، با گودي كم است. به همين‎رو، در البرز جنــوبي، نام «سازند هزاردره» دارد كه تپه‎هاي باختر رودخانة جاجرود به عنوان برش الگوي آن انتخاب شده است. سازند هزاردره، نهشته‎هاي رودخانه‎اي سيلابي است كه از شمال خاوري تهران و از ميان كوه‎هاي البرز و سه پايه به سوي جنوب و جنوب خاوري تهران جاري بوده‎اند. مهم‎ترين ويژگي‎هاي سازند آبرفتي هزاردره عبارت است از:

* ستبراي زياد (1000 تا 1200 متر)

* يكنواختي در اندازة قلوه‎ها (cm 20-5 )

* همگني در جنس قلوه‎ها (85% توف كرج)

 * داشتن شيب زياد ( ْ90 - 50)

* وجود لايه‎هاي همگن و يكنواخت

 * تراكم و سيماني شدن شديد

* تخلخل كم و ناتراوا (به جز عدسي‎هاي ماسه‎اي)

 * رنگ روشن

بايد گفت كه:

 * سازند هزاردره، به دليل داشتن قطعاتي از آروارة Rhinocerid (نزديكي منجيل) و شكم‎پايان Planorbis به سن پليوسن يا پليستوسن است ولي در برخي نقاط ممكن است از ميوسن پسين آغاز شده باشد.

* در بيشتر مناطق (ورامين، كرج، قزوين و 000)، در مرز بين سازند هزاردره با سازند سُرخ بالايي دگرشيبي ديده نشده، ولي در بعضي مناطق (مانند قم) مرز مشخص و تندي در اثر تغيير شيب، رنگ و سنگ‎شناسي بين اين دو سازند وجود دارد.

* سازند هزاردره هم‎ارز رسوبات پليوسن بالايي – پليستوسن «سازند بختياري» است. ريبن (1966)، سازند هزاردره را با شيل‎هاي آب شيرين ليگنيت‎دار ميوسن پسين ساري داغ تبريز و همچنين لايه‎هاي ماهي‎دار تبريز مقايسه كرده است.

* لاتريتي شدن درون سازندي، نشانة نبودهايي در سازند آبرفتي هزاردره است.

 * سازند آبرفتي هزاردره پس از نهشت، به دليل نيروهاي وارده، در راستاي خاوري – باختري يا شمال باختري جنوب خاوري به صورت نامتقارن چين خورده و يال جنوبي شيب كمتري دارد.

ترشيري در جنوب درياي خزر و مُغان

 مقدمه

در دشت گرگان، ساحل جنوبي درياي خزر و دشت مُغان، ويژگي‎هاي سنگي و زيستي رديف‎هاي ترشيري، تفاوت آشكاري با ديگر نواحي ايران دارد. اين تفاوت‎ها به حدي است كه وجود يك حوضة رسوبي مستقل را در نواحي ياد شده حتمي مي‎سازد. بر پاية داده‎هاي مستند، از آغاز پالئوژن، درياي تتيس به دو حوضة جنوبي (مديترانة كنوني) و شمالي (پاراتتيس) تقسيم شده است. حوضة جنوبي با اقيانوس اطلس در ارتباط بوده ولي حوضة شمالي (درياي پاراتتيس)، به جز مقاطع زماني خاص كه با مديترانه در ارتباط بوده، در ديگر زمان‎ها محيطي بسته و لب شور بوده است. درياي پاراتتيس كه وسيع‎ترين درياي بين قاره‎اي سنوزوييك بوده، از پيش گودال Foredeepآلپ در فرانسه تا دامنة تين‎شان در چين گسترش داشته و پس از تكوين كوه‎هاي آلپ، كارپات، بالكان، پونتيد، قفقاز، كپه‎داغ و البرز، به سه حوضة كوچك‎تر باختري، مركزي و خاوري تقسيم شده كه از ميان آنها پاراتتيس خاوري، نواحي واقع در شمال كريمه،‌ قفقاز، درياي سياه، درياي خزر، درياچة آرال و تركمنستان را زير پوشش داشته است. درياي خزر و ساحل جنوبي آن، دشت گنبد - گرگان، بندرانزلي، شمال آستارا و دشت مُغان بخش‎هايي از ايران شمالي‎ هستند كه از ميوسن مياني به بعد با پاراتتيس خاوري پوشيده مي‎شد، ولي به دليل فرونشيني بستر به ويژه اُفت سطح دريا، از آب بيرون مانده‎اند. چينه‎شناسي ترشيري نواحي مذكور به شرح زير است.

پالئوسن – ائوسن

در جنوب درياي خزر، سنگ‎هاي پالئوسن مياني، ائوسن و اليگوسن وجود ندارد و رديف‎هاي كرتاسة بالايي (ماستريشتين) و يا مارن و آهك‎هاي پالئوسن زيرين با دگرشيبي زاويه‎دار توسط نهشته‎هاي لب‎شور ميوسن مياني با رخسارة پاراتتيس پوشيده شده‎اند. به همين‎رو، نتيجه شده كه نواحي مذكور (البرز شمالي – جنوب درياي خزر)، در اثر رخداد آلپ مياني (فاز لاراميد) از آب بيرون بوده است و به همين لحاظ نهشته‎هاي پالئوسن (به جز 45 متر بخش پاييني آن)، ائوسن و اليگوسن در جنوب و خاور درياي خزر وجود ندارد.در دشت مُغان، سنگ‎هاي پالئوسن گسترش محدودي دارند و شامل مارن و سنگ‎آهك مارني است كه ميان‎لايه‎هايي از برش و گدازه‎هاي جرياني دارد. اين مجموعه در فاصلة چينه‎شناسي كرتاسة بالايي و ائوسن (سازند قره‎آقاش) قرار دارد و حاوي ميكروفسيل‎هاي دانين – پالئوسن و يا ائوسن زيرين است.به رديف‎هاي ائوسن دشت مُغان سازند قره‎آقاش گفته شده است.

اليگو – ميوسن (سازند زيوه)

در منطقة مُغــان، مجموعه‎اي از نهشته‎هاي تخريبي دانه‎درشت كنگلومرايي تا دانه‎ريز رُسي به نام «سازند زيوه» وجود دارد كه سن اليگوسن – ميوسن مياني دارند كه از بلندي‎هاي شمال اردبيل به محيط رسوبي مُغان حمل ‎شده‎اند.

برش الگوي سازند زيوه در نزديكي دهكدة زيوه، واقع در جنوب شهرك مرزي اصلاندوز مطالعه شده است. اين سازند كه با ناپيوستگي هم‎شيب و گاه دگرشيب بر روي نهشته‎هاي ائوسن قرار دارد، تركيب سنگي همگن ندارد. به همين‎رو سازند زيوه به سه واحد جدا تقسيم شده است.

«زيوة پاييني» دو سنگ‎شناسي متفاوت دارد كه به شكل بين انگشتي با يكديگر ارتباط دارند. در حاشيه جنوبي حوضة مُغان، اين واحد كنگلومرايي است، ولي به سوي خاور و باختر و شمال، رسوبات دانه‎ ريزتر شده و به ماسه‎سنگ و سيلت رُسي حاوي آثار گياهي، رگچه‎هاي زغالي و پولك‎هاي ژيپس تبديل مي‎شود. ضخامت زيوه زيرين به درستي مشخص نيست. ولي تصور مي‎شود كه بيشترين ضخامت در خاور منطقه، 2300 متر باشد كه به طرف باختر كاهش مي‎يابد. ضخامت زياد اين كنگلومرا كه از طريق رودخانه‎اي قديمي حمل و در حاشية حوضه نهشته شده‎اند نشان از فرسايش شديد در ناحية منشأ و يك فاز بالا آمدگي مشخص دارد. وجود رگچه‎هاي زغالي و شيل تيره‎رنگ در بين لايه‎هاي كنگلومرايي ناشي از به زير آب رفتن متناوب و تشكيل محيط‎هاي مردابي موقت با pH منفي است. وجود صدف دوكفه‎اي‎در ميان‎لايه‎هاي ماسه‎اي اين كنگلومرا، نشانگر تشكيل آن در يك محيط ساحلي است. كنگلومراي قاعدة سازند زيوه مي‎تواند هم‎ارز زماني ديگر واحدهاي سازند باشد.

«زيوة مياني» به طور معمول از ماسه‎سنگ تشكيل شده كه ميان‎لايه‎هاي شيلي گياه‎دار و رگچه‎هاي نازك زغال و گچ دارد. همزمان با نهشت اين ماسه‎سنگ‎ها تكاپوهاي آتشفشاني محدودي وجود داشته كه به شكل توف و يا گدازه، همراه با ماسه‎سنگ‎ها ديده مي‎شود. ضخامت زيوة مياني در حدود 800 متر است، ولي به طرف باختر قره‎سو به يكصد متر مي‎رسد. به طرف جنوب، ماسه‎سنگ زيوة مياني كنگلومرايي مي‎شود، به گونه‎اي كه مرز آن با كنگلومراي زيوة پاييني مشخص نيست.

«زيوة بالايي» بيشتر از نوع ماسه‎سنگ، ماسه‎سنگ فلدسپات‎دار كنگلومرايي و سيلت رُسي زردرنگ با ميان‎لايه‎هاي نازكي از آهك و دولوميت است. وجود يك لاية كنگلومرايي سبب شده تا زيوة بالايي به سه زير واحد «سيلت پاييني»، «كنگلومراي مياني» و «سيلت رُسي بالايي» تقسيم شود.

سنگواره و سن سازند زيوه : سازند زيوه، به طور عموم تهي از آثار فسيل جانوري است. حضور ژيپس، نبود سنگوارة جانوري، وجود رگچه‎هاي ليگنيت و آثار گياهي فراوان، در سراسر سازند زيوه، تأييدي بر نهشت اين رسوبات در يك حوضة بسته با پوشش گياهي در اطراف حوضه است. به باور نوسكايا (1984)، آلودگي فزايندة هيدروژن سولفوره مهم‎ترين شاخص حوضة پاراتتيس است به همين‎رو، اين نهشته‎ها از فسيل بسيار فقير هستند.

تنها گونة فسيلي گزارش شده از سازند زيوه Cytheridea cf. paracuminata است كه در قسمت بالايي سازند پيدا شده (ويلم، 1961)، كه مشابه انواع هلوتين بالايي – تورتونين حوضة وين است. اُستراكود، دندان ماهي و بيشتر از همه برگ، شاخه، تنة درخت ساير سنگواره‎هاي سازند زيوه هستند.در خاور قره‎سو، سازند زيوه بر روي مارن‎هاي ائوسن بالايي است و عضو رويي سازند زيوه توسط رديف‎هاي فسيل‎دار تورتونين پوشيده مي‎شود. در نتيجه سن اين سازند، پس از ائوسن پسين تا پايان ميوسن مياني تعيين شده است.