ائوسن در البرز

گسترش سنگ‎هاي ائوسن محدود به پهلوي جنوبي بلندي‎هاي البرز است كه از نگاه ‎رخسارة سنگي و زيستي شباهت زيادي با رديف‎هاي همزمان در آذربايجان دارد. واحدهاي سنگ‎چينه‎اي فجن (فاجان)، زيارت، توفيت‎هاي كرج و سازند كُند نشانگر رديف‎هاي ائوسن البرز است كه به ويژه در البرز مركزي مطالعه و معرفي شده‎اند، ولي با اندكي تغيير در ديگر نقاط البرز و حتي آذربايجان (زنجان، تكاب و 000) شناسايي و مطالعه شده‎‎اند.

سازند آهكي زيارت : سازند آهكي زيارت، نشانگر واحدي از سنگ‎آهك نوموليت‎دار به سن ائوسن مياني است كه به طور معمول در فاصلة چينه‎شناسي سازند كنگلومرايي فجن در زير و توفيت‎هاي سازند كرج در بالا قرار دارد. ولي، گاهي نيز اين سازند جايگاه عمومي خود را ندارد و ممكن است شامل چند واحد آهكي باشد كه در پايين با سازند فجن و در بالا با سازند كرج تناوب و ارتباط بين انگشتي داشته باشد.برش الگوي اين سازند را دلنباخ (1964) در خاور تهران، در نزديكي گورستاني واقع در باختر دهكدة توچال، به ضخامت 435 متر، اندازه‎گيري كرده است. در اين محل، سازند زيارت شامل دو بخش است.

بخش زيرين حدود 150 متر مارن‎هاي مايل به زرد و گچ‎دار است و بخش بالايي آن حدود 300 متر سنگ‎آهك‎هاي ضخيم‎لايه و ريفي است كه به داشتن نوموليت فراوان شاخص است.ويژگي‎هاي سنگي برش الگو در همه جا پايدار نيست. براي نمونه، بخش مارن پاييني برش الگو در همه جا وجود ندارد و يا بخش ريفي بالاي برش الگو، به طور محلي، ممكن است مارني، توفي و يا ماسه‎اي باشد. در هرحال، داشتن رنگ بژ روشن، فراواني نوموليت، بقاياي نرم‎تنان، جلبگ، بريوزوآ و حتي لايه‎هايي از برش آهكي، از ويژگي‎هاي سازند زيارت است.در محل برش الگو، سنگواره‎هاي فراوان سازند زيارت، سن آن را پالئوسن تا ائوسن مياني نشان داده است. در منطقة دماوند، آلنباخ (1964) وجود بعضي از آلوئولينيده‎ها را گوياي وجود رسوبات آشكوب ايلردين، و لايه‎هاي زيرين و مياني آهك‎هاي زيارت را متعلق به آشكوب كوزين Cusian مي‎داند.

گسترش جغرافيايي سنگ‎آهك‎هاي زيارت محدود به البرز مركزي نيست. در البرز خاوري (شمال شاهرود)، البرز غربي (منجيل – رودبار)، كوه‎هاي سلطانيه و جنوب آذربايجان نيز هم‎ارزهاي اين سازند گزارش شده است.

سازند توفي كرج : سازند كرج به عنوان يكي از شاخص‎ترين واحدهاي سنگ‎چينه‎اي البرز جنوبي، شامل توالي به نسبت ستبري از توف‎هاي سبزرنگ، سنگ‎هاي رسوبي و گدازه‎هاي آتشفشاني و به ندرت تبخيري است كه در گذشته به نام‎هاي گوناگون سري سبز (تييزه، 1877)، لايه‎هاي سبز (ريويه، 1934)، توفيت‎هاي سبز البرز (درويش‎زاده، 1360) و 000 از آن ياد شده است. در 1967، ددوآل، در درة كرج برشي از اين سازند را معرفي و به آن « سازند كرج » نام داد.

 برش الگوي سازند كرج نوعي برش مركب است كه در دو مقطع جداگانه اندازه‎گيري شده است، اگرچه سازند كرج يادآور توف‎هاي سبز البرز جنوبي است، ولي در برش الگو و همچنين در ديگر رخنمون‎ها، سازند كرج تركيب سنگ‎شناسي همگن ندارد، به همين‎رو، در برش الگو، با 3300 متر ضخامت، به 5 عضو تقسيم شده كه از پايين به بالا عبارتند از:

«بخش شيل پاييني»، با 1055 متر ستبرا، شامل شيل‎هاي آهكي و سيلتي خاكستري تيره است كه ميان‎لايه‎هايي از توف خاكستري، توف شيشه‎اي به رنگ سبز – خاكستري دارد. در نزديكي قاعدة اين عضو، 20 متر گدازة پورفيري اوژيت‎دار وجود دارد.

«بخش توف مياني»، با 1177 متر ستبرا، شامل توف‎هاي ضخيم‎لايه و شيشه‎اي به رنگ سبز آبي تا سبز روشن است كه در قسمت بالايي، شيل‎هاي آهكي دارد.

«شيل آسارا»، شامل 167 متر شيل‎ آهكي با مقدار ناچيزي از توف و شيل توفي است. در اين بخش، باقيمانده گياه گزارش شده است.

«بخش توف بالايي»، با 917 متر ستبرا، به طور عمده شامل توف سبز است كه لايه‎هايي از شيل توفي، ماسه‎سنگ توف‎دار و شيل آهكي دارد.

«شيل‎ كندوان»، شامل حدود 150 متر شيل آهكي و آهك‎ قيري وگاه به شدت متخلخل و ژيپس‎دار است كه در گردنة كندوان (شمال گچسر) برونزد دارد.

 گفتني است كه عضو پنجم در برش الگو ديده نشده و تعلق آن به سازند كرج پرسش‎آميز است.اشتوكليــن (1972) بر اين باور است كه از نگاه سنگ‎شناسي، شيل‎هاي كنــدوان ممكن است هم‎ارز «سازند كُند» باشد كه جوان‎تر از سازند كرج است و ارتباط ناپيوسته‎اي با آن (سازند كرج) دارد.عضوهاي چندگانة برش الگوي سازند كرج، سنگ‎شناسي و ستبراي پايداري ندارند و تغييرات آنها در فواصل كوتاه، درخور توجه است به همين‎رو، عضوهاي ياد شده تنها در طول برش الگو كاربرد دارد.

در ديگر نقاط البرز، سازند كرج عضوبندي نمي‎شود و يا از عضوهاي غيررسمي و محلي استفاده مي‎شود. براي نمونه، در كوه‎هاي طارم (شمال خاوري زنجان)، اين سازند به دو عضو غيررسمي به نام «كُردكَند» (2400 متر توف ماسه‎سنگي و مارن) در زير و «اَمَند» (1400 متر ‎ماسه‎سنگ و آندزيت) در بالا تقسيم شده است.در درة چالوس (برش الگو)، مرز پاييني سازند كرج به طور مستقيم بر روي شيل‎هاي سبز تيره و سنگ‎ماسه‎هاي سازند شمشك است و مرز بالايي آن به كنگلومراي سُرخ‎رنگي است كه به احتمال سن نئوژن دارد (اشتوكلين، 1972). ولي، در بيشتر نقاط البرز جنوبي، مرز زيرين سازند كرج با سنگ‎آهك‎هاي نوموليت‎دار سازند زيارت و هم‎شيب است. گاهي نيز توف‎هاي سازند كرج، بدون حضور سنگ‎آهك‎هاي زيارت، با رديف‎هاي كنگلومرايي سازند فجن (فاجان) هم‎ مرز است.آثار گياهان تك لبة قاره‎اي (در توف بالايي)، روزنه‎دار پلانكتون نواحي ژرف، آثار و بقاياي ماهيان (در شيل پاييني) سنگواره‎هاي گزارش شده از سازند كرج هستند كه به طور عمده به زمان ائوسن مياني تعلق دارند. از ناهمگوني سنگواره‎ها و حفظ شدگي ضعيف آنها چنين برمي‎آيد كه شايد فسيل‎ها در جا نباشند، ولي جايگاه چينه‎شناسي سازند كرج، سن ائوسن مياني آن را تأييد مي‎كند.

تنوع سنگواره‎ها به ويژه ساخت‎هاي رسوبي، تفسير محيط رسوبي سازند كرج را دشوار ساخته است. اين باور وجود دارد كه سازند كرج به رغم ستبراي زياد، در يك دورة كوتاه نهشته شده كه محدود به بخش مياني و پسين ائوسن مياني است. در ضمن، تغيير عمق و تغيير شرايط رسوبي سازند كرج درخور توجه است. ساخت‎هاي رسوبي موجود در نهشته‎هاي آذرآواري، آتشفشاني آواري، نظير لايه‎بندي، لايه‎بندي تدريجي، ريزلايه‎بندي خميده، قالب شياري و لغزش‎هاي گرانشي، نه تنها گوياي نهشت در محيط دريايي است بلكه حاكي از جريان‎هاي آشفته در محيط رسوبي است. بادزن‎هاي زيردريايي و اوليستوستروم‎ها همچنان نشانة جريان و حمل توده‎هاي رسوبي است. به همين‎رو، لاسمي (1370) بر اين باور است كه بخش بزرگي از مجموعة ماگمايي البرز در گودال‎هاي ژرف قاره‎اي، در كف شيب قاره و در جلوي يك كمان ماگمايي فعال تشكيل شده‎اند در ضمن، گالپيرين و همكاران (1962) با توجه به داده‎هاي ژئوفيزيكي نيز بر اين باورند كه جنوب درياي خزر شبيه گودال اقيانوسي است كه موهو در 40 كيلومتري به اعماق فرورفته و احتمال دارد كه توفيت‎هاي سبز البرز به وسيلة آتشفشان‎هاي انفجاري از نوع جزاير كماني و حاشية قاره‎اي به وجود آمده باشند. مراحل آخر اين گونه آتشفشان‎ها، به فعاليت شوشونيتي پايان مي‎يابد كه شوشونيت‎هاي طالقان (ائوسن پاياني) مي‎توانند نمونه‎اي از آن باشند (درويش‎زاده، 1370).دلنباخ (1964)، در شمال خاوري تهران (لتيان)، سازند كرج را به 19 چرخة رسوبگذاري متناوب تقسيم كرده كه بيشتر شامل توف‎ (اُوپالي، ماسه‎اي، چندزادي، شيشه‎اي، فلدسپاتي)، سيلكسيت، كالسدونيت، روانه‎هاي گدازه‎اي، ماسه‎سنگ ميكروكنگلومرايي، پُرسلانيت و سنگ‎آهك است. وجود توف‎هاي دانه‎درشت در قاعدة هر چرخة رسوبي و ريزدانه شدن آنها به سمت بالا و سرانجام پايان گرفتن چرخه با رسوبات سيليسي راديولردار سبب شده تا واتان (1969) براي سازند كرج ويژگي سيكلوتمي پيشنهاد كند.

بايد گفت كه سازند كرج منحصر به توف و نهشته‎هاي رسوبي نيست. در درة كرج – چالوس، در ميان نهشته‎هاي سبز سازند كرج، بخش‎هاي گدازه‎اي زيردريايي وجود دارد كه به طور عمده به صورت فوران‎هاي انفجاري به شكل نهشته‎هاي هيالوكلاستيك همراه با دايك‎هاي تغذيه كننده نمايان هستند. در كوه‎هاي تالش نيز، در بخش بالايي سازند كرج روانه‎هاي گدازه سبز تيره از جنس پيروكسن آندزيت، با بافت پورفيري، وجود دارد. در منطقة طارم، انواع فرعي روانه‎ها، در بخش بالايي سازند ديده مي‎شود كه شامل انواع بازيك مانند اليوين و اليوين – اورژيت بازالت هستند. انواع اسيدي‎تر مانند بيوتيت داسيت و بيوتيت ريوليت هم در بين توف‎ها وجود دارند. در البرز مركزي و مناطق شمال تهران نيز واحدهاي گدازه‎اي و برش‎هاي هيالوكلاستيك وابسته به فعاليت‎هاي انفجاري زيردريايي شايان توجه است.از نظر گسترش جغرافيايي، اگرچه سازند توفي كرج يادآور فوران‎هاي انفجاري ائوسن مياني البرز جنوبي، است ولي بايد گفت كه جدا از البرزجنوبي، اين سازند با ويژگي‎هاي سنگي و رنگي مشابه، همچنان در كوه‎هاي سلطانية زنجان، تكاب، باختر قم، تفرش، آران و پاره‎اي از نقاط ايران مركزي گسترش درخور توجه دارد و لذا، فوران‎هاي انفجاري ائوسن مياني پديده‎اي گسترده‎تر از البرز جنوبي است كه به طور كلي به صورت خاكستر و در برخي نقاط (عباس‎آباد شاهرود) به صورت آگلومراست كه تا 1500 متر ضخامت دارد.

سازند كُند Kond Fm. : در بسياري از نقاط البرز جنوبي، سازند كرج آخرين واحد سنگ‎چينه‎اي ائوسن است. ولي، در دو ناحيه از خاور تهران (دهكدة كُند و نزديك روستاي بُلان)، بر روي سازند كرج مجموعه‎اي از سنگ‎ماسه، كنگلومرا، لايه‎هاي گچ، مارن و سنگ‎آهك مارني بودار، وجود دارد كه داراي سنگواره‎هاي ائوسن پاياني (آشكوب پريابونين) هستند. مطالعات دلنباخ (1964)، بر روي رخنمون دهكدة كُند، منجر به معرفي واحد سنگ‎چينه‎اي به نام «سازند كُند» شده كه حدود 250 متر ضخامت دارد. برش الگوي سازند كُند قابل تقسيم به سه عضو غيررسمي است. حدود 80 تناوب كنگلومرا و ماسه‎سنگ در پايين، حدود 40 متر ژيپس در وسط و حدود 120 متر سنگ‎آهك و مارن در بالا (عضو بالايي تا اندازه‎اي بوي قير مي‎دهد). رخنمون بُلان – آجان مشابه برش الگو نيست. در اينجا، سازند كُند شامل حدود 300 متر سنگ‎آهك ريفي، مقداري ژيپس و دولوميت است.

سنگواره‎هاي گزارش شده از سازند كُند از نوع Discocyclina sp.، Miliodes، Ostreids، Nummulites cf. striatus (BURG)، Gypsina globules (REUSS)، Rotalia sp. است كه معرف ائوسن پسين هستند. سازند كُند يك چرخة رسوبي محدود بين دو ناپيوستگي است. مرز زيرين آن (به دليل وجود قلوه‎هاي توف) با سازند كرج ناپيوسته و به ظاهر موازي است. مرز بالايي آن با نهشته‎هاي اليگوسن، به نام سازند سُرخ زيرين، دگرشيب است.

اليگوسن در البرز

در زمين‎شناسي ايران اين باور وجود دارد كه رخداد زمين‎ساختي پيرنئن، اثر قابل توجهي بر ديرينه جغرافياي ايران به ويژه البرز داشته به گونه‎اي كه در نتيجة آن، با پسروي دريا، تمام البرز به خشكي گسترده‎اي تبديل شده و به همين‎رو، رديف‎هاي اليگوسن در البرز وجود ندارد.

ميوسن در البرز

جدا از نواحي ساحلي درياي خزر و دشت گرگان – گنبد كه بخشي از درياي پاراتتيس ‎است، در ديگر نقاط البرز، توالي ميوسن به طور عمده محدود به فرونشست‎هاي ميان‎كوهي است كه به ويژه در درة جاجرود، ميگون، سراسر لواسانات و در فرونشست قزل‎اوزن – گيلوان (بين كوه‎هاي طارم و تالش) رخنمون دارند. در اين نواحي، رديف‎هاي منسوب به ميوسن، به طور عمده نهشته‎هاي سُرخ‎رنگي از مارن، ماسه‎سنگ‎ و كنگلومرا است كه به طور محلي گچ و يا نمك دارند و گاهي نيز چند متر سنگ‎آهك ميليوليددار در بخش زيرين آنها ديده مي‎شود.

نهشته‎هاي مذكور به طرف حاشية حوضه تبديل به كنگلومرا مي‎شود و سه دورة مشخص كنگلومرازايي در اين ناحيه قابل شناسايي است. كنگلومراي دور سوم ممكن است هم سن و هم‎ارز سازند هزاردره باشد. ددوآل (1967)، گلوس (1965)، آسرتو (b 1966) به اين انباشته‎هاي قاره‎اي «سازند سُرخ» نام داده‎اند. سيما و ويژگي‎هاي سنگ‎شناختي اين نهشته‎ها قابل قياس با سازند سُرخ بالايي ايران مركزي است. ولي احتمال هم‎ارزي آنها با مجموعة سازندهاي سُرخ زيرين، سنگ‎آهك‎هاي قم و سازند سُرخ بالايي وجود دارد. در چنين حالتي تغييرات سني آنها از اليگوسن تا ميوسن خواهد بود.