فصل ششم- سنوزوييك در ايران

مقدمه

در ايران همانند ديگر نقاط جهان، سنوزوييك از 65 ميليون سال پيش و پس از رخداد كوهزايي جهاني لارامين آغاز شده است و شامل دو دورة ترشيري و كواترنري است. جدا از رويداد زمين‎ساختي و تحولات ژئوديناميكي، از نگاه زيستي نيز مرز مزوزوييك و سنوزوييك با ناپديد شدن خزندگان بزرگ، آمونيت‎ها، بلمنيت‎ها و بسياري از موجودات ذره‎بيني مشخص مي‎شود.رخداد لارامين يكي از رويداد‎هاي زمين‎ساختي اثر‎گذار بر زمين‎شناسي ايران است كه در اثر آن ضمن به هم‎رسيدن صفحه‎هاي جدا مانده و بسته شدن زميندرز‎ كهن (به جز مكران) حوضه‎هاي رسوبي مستقل سنوزوييك ايران شكل گرفته‎اند.

در البرز، رخداد لارامين سبب شده است تا دامنة شمالي از دامنة جنوبي جدا شود به همين رو نهشته‎هاي سنوزوييك بخش شمالي ايران در دو حوضة رسوبي مستقل انباشته شده‎اند. در بخش شمالي البرز،كهن‎ترين نهشته‎هاي سنوزوييك، رديف‎هاي دريايي ميوسن هستند كه رخسارة پاراتتيس دارند و نشانگر پيش‎روي دريايي ميوسن پس از يك دورة خروج طولاني است. شرايط دريايي ميوسن البرز شمالي، كم و بيش تا زمان كواترترنري ادامه داشته است. در بخش جنوبي البرز، پس از دوره‎هاي فرسايشي و انباشت آواري‎هاي پالئوسن (كنگلومراي فجن) زمين با درياي كم ژرفايي پوشيده شده كه محل مناسبي براي ته‎نشست سنگ‎آهك‎هاي نوموليت‎دار ائـوسن پيشين، (سازند زيارت)، و توفيت‎هــاي سبز ائوسن ميانـي ( سازند كرج) بوده است. در مرز ائوسن – اليگوسن، رخداد زمين‎ساختي پيرنئن موجب خروج گسترده البرز جنوبي شده است به همين‎رو سنگ‎هاي اليگوسن و حتي نئوژن البرز جنوبي گسترش بسيار محدود دارند و اغلب رديف‎هاي انباشته شده در حوضچه‎هاي بين كوهي با شرايط اكسيدي هستند. رخداد زمين‎ساختي مرز ميوسن – پليوسن (فاز آتيكن) ضمن اثر‎گذاري بر فراخاست و مورفوتكتونيك البرز، سبب شده تا نهشته‎هاي پليوسن البرز انباشته‎هاي كنگلومرايي (سازند هزار دره) باشند كه در كوهپايه‎هاي جنوبي البرز به ويژه در حد فاصل قزوين تا سمنان رخنمون دارند. همانند زمان پليوسن، در زمان كواترنري نيز شرايط رسوبي البرز جنوبي از نوع رودخانه‎اي سيلابي است كه حاصل آن فرسايش شديد بلندي‎ها و پر شدن سريع گودي‎ها است.

در ايران مركري، بيشتر سنگ‎هاي پالئوسن انباشته‎هاي كنگلومرايي حاصل از چرخه‎هاي فرسايشي رخداد لارامين هستند. سنگ‎هاي ائوسن گاهي نشانگر تكاپوهاي آتشفشاني و گاهي انباشته‎هاي فليش گونه‎اند كه در حاشية قاره‎ها انباشته شده‎اند. عملكرد رخداد پيرنئن موجب برقراري محيط‎هاي اكسيدي – قاره‎اي محدود شده به همين‎رو سنگ‎هاي اليگوسن ايران مركزي گسترش محدود دارند و بيشتر از نوع مارن – سنگ ماسه و كنگلومرا هستند (سازند سرخ پاييني) كه رنگ سرخ دارند. پس از رخداد پيرنئن ، در اواخر اليگوسن بخش باختري ايران مركزي (قم، ماكو، آذربايجان، تفرش، كاشان 000) با درياي پيشروندة اليگوسن - ميوسن پوشيده شده است. سنگ‎هاي اين درياي پيش‎رونده كربنات‎هاي سكويي نوع رمپ‎اند (سازند قم) كه در محيط‎هاي كم‎ژرفا انباشته شده‎اند و نشان مي‎دهند كه در اين زمان (اليگوسن – ميوسن ) قسمت‎هاي باختري ايران مركزي زير درياي پيشرونده‎اي بوده است كه به احتمال از زاگرس به اين ناحيه آمده است. سنگ‎هاي نئوژن ايران مركزي انباشته‎هاي قاره‎اي – اكسيدي هستند و نشانگر آنند كه از ميوسن پيشين، با پسروي دريا، محيط‎هاي قاره‎اي حاكم شده كه تا زمان پليوسن و حتي كواترنر ادامه يافته است

.در پهنة زاگرس سنگ‎هاي پالئوژن به سه رخسارة ساحلي (سازند ساچون)، سكويي (سازند جهرم) و ژرف (سازنده پابده) هستند كه نشانگر شرايط و ژرفاي متفاوت محيط رسوبگذاري پالئوژن زاگرس مي‎باشند. در ائوسن مياني، در اثر رخداد پيرنئن، دريا از نواحي ساحلي و سكويي پس نشسته در حالي كه در تراف‎ها رخساره‎هاي ژرف سازند پابده به انباشت خود ادامه مي‎داده‎اند. سنگ‎هاي اليگوسن – ميوسن پيشين زاگرس، حتي در نواحي سكويي، كربنات‎هاي كم ژرفا است (سازند آسماري) كه به بازگشت دوبارة دريا و پوشيده شدن نواحي سكويي اشاره دارد. رديف‎هاي ميوسن پيشين – پليوسن زاگرس (گروه فارس) معرف انباشتگي رسوب‎هاي همزمان با كوهزايي هستند كه در يك درياي پسرونده به سمت جنوب باختري ته نشست شده‎اند. خروج گستردة زمين در زمان پليوسن سبب شده تا پسروي درياي نئوژن، در زمان پليوسن در بيشترين مقدار باشد به همين رو سنگ‎هاي پليوسن زاگرس انباشته‎هاي كنگلومرايي (سازند بختياري) هستند.

در شمال خاوري ايران (كپه داغ) در آغاز سنوزوييك، رخداد لارامين همچنان سبب پسروي دريا و انباشت نهشته‎هاي قاره‎اي پالئوسن (سازند پسته ليق) شده است. ولي، از اواخر پالئوسن به طور محلي (سازند چهل كمان) و از ابتداي ائوسن به طور سراسري محيط دريايي سازند خانگيران برقرار شده است. در مرز تقريبي ائوسن – اليگوسن، عملكرد رخداد پيرنئن سبب خروج گسترده و پس نشست دريا براي هميشه از كپه داغ گرديده به همين رو سنگ‎هاي نئوژن اين ناحيه، ته نشست قاره‎اي – اكسيدي هستند كه گسترش بسيار محدود دارند.

در كوه‎هاي خاور ايران، پس از رخداد لارامين، حوضه‎هاي فليشي شكل گرفته‎اند كه تا زمان ائوسن مياني دوام داشته‎اند ولي در اين زمان در اثر برخورد نهايي صفحه‎هاي لوت و افغان، دريا به طور گسترده و براي هميشه به سمت جنوب پسروي كرده است. در حوضة مكران، نهشته‎هاي پالئوسن به رخساره‎هاي گوناگون خشكي، دريايي كم ژرفا و دريايي ژرف‎اند كه به ويژه انواع ژرف آنها با پوسته‎هاي اقيانوسي همراه‎اند و بخشي از آميزه‎هاي رنگين مكران را تشكيل مي‎دهند. شرايط و ژرفاي درياي ائوسن مكران تغييرات زياد داشته است به همين لحاظ واحدهاي سنگ‎چينه‎اي ائوسن به رخساره و نام‎هاي گوناگون‎اند كه گاهي با سنگ‎هاي پالئوسن و گاهي با سنگ‎هاي اليگوسن پيوند دارند. نهشته‎هاي اليگوسن مكران رخسارة شيلي – ماسه‎اي فليش‎گونه (واحد انگوران) دارند كه پس از رخداد اليگوسن مياني (رويداد ساوين) ته نشست شده‎اند و رسوبگذاري آنها تا ميوسن ادامه داشته است. نهشته‎هاي ميوسن بالايي مكران، رسوب‎هاي مارني ژيپس‎دار، سنگ ماسه، شيل و كنگلومرا است كه به نام گروه و يا واحد مكران نامگذاري شده‎اند. تغييرات محلي رخساره‎ها سبب شده تا گاهي براي رديف‎هاي ميوسن بالايي- پليوسن مكران از نام‎هايي همچون كنگلومراي پالمي و يا واحد تاهتون استفاده شود. جدا از سنگ ماسه‎هاي سست كم‎سيمان، بخشي از انباشته‎هاي پليوسن مكران كنگلومرايي با قطعات بزرگ است كه گاهي واحد نهنگ و گاهي كنگلومراي تلخاب نام دارند.

نهشته‎هاي كواترنري ايران، به طور عمده رودخانه‎اي – سيلابي هستند كه پهنه‎هاي آبرفتي جوان را مي‎سازند. با وجود اين در حوضه و حاشية خزر، نهشته‎هاي كواترنري دريايي است. در ضمن، در پاره‎اي نقاط ايران سنگ‎هاي كواترنري از نوع روانه‎هاي بازالتي، پادگانه‎هاي دريايي، نهشته‎هاي بادي و رسوب‎هاي كويري است.جدا از انباشته‎‎هاي رسوبي، در نتيجه فشارش و تنش‎هاي وابسته به دو رخداد كوهزايي آلپ مياني و پاياني، بخشي از سنگ‎هاي سنوزوييك ايران معرف تكاپوهاي ماگمايي هستند كه به صورت روانه‎ها و خاكسترهاي آتشفشاني و يا توده‎هاي نفوذي، به ويژه در صفحة ايران رخنمون دارند. فراواني سنگ‎هاي ماگمايي سنوزوييك به اندازه‎اي است كه از اين دوران به عنوان «دوران ماگماتيسم» ايران ياد مي‎شود كه گاهي، به ويژه در زمان ترشيري، تكاپوهاي آتشفشاني همراه با فلززايي است به همين رو از ترشيري ايران به عنـوان « دورة فلزي» نيز ياد مي‎شود.

ترشيري در البرز

 مقدمه

اثر كوهزايي اواخر كرتاسه (لاراميد)، برجستگي‎هايي در البرز شمالي به وجود آمده و در نتيجه رديف‎هاي ترشيري البرز در دو حوضة رسوبي مستقل و جداي از يكديگر انباشته شده‎اند. بيشتر البرز شمالي در ترشيري از آب بيرون بوده و فاقد رسوب است، ولي در نئوژن، حاشية جنوبي درياي خزر و دشت گرگان به عنوان بخشي از حوضة رسوبي پاراتتيس (پُنتوكاسپين)،‌كه حوضه‎اي مستقل و جداي از البرز بوده، محل نهشت رسوبات تبخيري ماسه‎اي، سيلتي رُسي بوده است. در البرز جنوبي، توالي ستبري از رسوب‎هاي دريايي پالئوژن و نهشته‎هاي قاره‎اي نئوژن ديده مي‎شود. در اينجا سنگ‎هاي پالئوسن بيشتر از نهشته‎هاي كنگلومرايي و ماسه‎سنگي است كه گاه همراهاني از گدازه‎هاي آتشفشاني دارد و به تدريج به سنگ‎آهك‎هاي نوموليت‎دار دريايي كم عمق ائوسن زيرين مي‎رسد. در ائوسن مياني، حجم درخور توجهي (حدود 3000 متر) از توف و توفيت‎هاي سبز، در حوضة در حال فرونشيني البرز جنوبي نهشته شده كه سرانجام به رسوب‎هاي كم عمق و تبخيري ائوسن بالايي مي‎رسد. در مرز ائوسن – اليگوسن، رخداد زمين‎ساختي پيرنئن موجب خروج گستردة البرز جنوبي شده و به همين‎رو، توالي‎هاي اليگوسن در البرز جنوبي وجود ندارد. ولي در حوضه‎هاي ميان كوهي اين بلندي‎ها، توالي‎هايي از رسوبات قاره‎اي اكسيدي وجود دارد كه ويژگي‎هاي سنگي آنها، مشابه رديف‎هاي نئوژن (سازند سُرخ بالايي) ايران مركزي است.

 

 

 

پالئوسن در البرز

در دامنة شمالي البرز توالي‎هاي پالئوسن گسترش بسيار محدود دارد و به ظاهر رويدادهاي زمين‎ساختي لاراميد سبب شده تا گستره‎هاي وسيعي از اين نواحي از آب خارج باشد. در بيشتر نقاط البرز جنوبي، رخسارة پالئوسن، قاره‎اي (سازند كنگلومرايي فجن) است كه در كمتر مكاني آثار فسيل از آن گزارش شده است. سازند فجن، گاه در قاعدة رسوبات ائوسن زيرين، گاه در بخش بالايي ائوسن زيرين و يا در رسوبات ائوسن مياني (لوتسين) قرار مي‎گيرد (حاجيان، 1375) و داراي ضخامت‎هاي متفاوت از چند متر تا بيش از 2000 متر است و لذا، انتساب آن به پالئوسن نياز به بازنگري دارد. اگرچه سازند كنگلومرايي فجن نشانگر رديف‎هاي پالئوسن در البرز است، ولي اشتايگر (1966) در ناحية فيروزكوه لايه‎هاي آهكي حاوي اوستراكودها، Textularia sp.، Cularia sp.، Amblyochara begudina را به پالئوسن نسبت داده است. و يا، در ناحية اهر، سنگ‎هاي پالئوسن به طور عمده گدازه، برش و توف (سازند محمدآباد) است كه در بخش زيرين آن رديفي از مارن، كنگلومرا، سنگ‎آهك‎هاي ماسه‎اي، مولاس‎هاي سُرخ حاوي دوكفه‎اي ديده مي‎شود. آهك‎هاي ماسه‎اي اين توالي رسوبي، حاوي روزنه‎داران، جلبك، مرجــان و خارپوست به سن پالئوسن است. در اين ناحيه، دگرشيبي وابسته به فاز لاراميد ديده نمي‎شود، ولي مرز كرتاسه - پالئوسن ناپيوسته است.

سازند كنگلومرايي فجن (فاجان) : سازند كنگلومرايي فجن نشانگر چرخه‎هاي فرسايشي پس از رويداد كوهزايي لاراميد است كه به طور عموم رديف‎هاي كهن‎تر را با دگرشيبي زاويه‎اي مي‏‎‎پوشاند. برش الگوي اين سازند را دلنباخ (1964) در 100 كيلومتري خاور تهران و نزديك روستاي فاجان، به ضخامت 1500 متر اندازه‎گيري كرده ولي ضخامت اين سازند تغييرات زيادي دارد. از نگاه سنگ‎شناختي، اين سازند شامل ضخامت متغيري از كنگلومراي چندزادي، ماسه‎سنگ‎هاي سُرخ‎رنگ و مارن ماسه‎اي است ولي، به طور محلي، سازند فجن نوعي كنگلومراي آتشفشاني (آكلومرا) است.

 در محل برش الگو، كنگلومراي فجن، به طور دگرشيب سنگ‎آهك‎هاي اوربيتولين‎دار كرتاسة زيرين (سازند تيزكوه) را مي‎پوشاند و در بالا، با سازند آهكي زيارت هم‎شيب است. ولي در برخي نقاط، مانند باختر فيروزكوه، دو سازند فجن (در زير) و زيارت (در بالا) در زمان و مكان، با يكديگر ارتباط بين انگشتي دارند.با وجود داشتن آلوئولين و نوموليت، سازند فجن بيشتر بر اساس جايگاه چينه‎شناسي به سن پالئوسن – ائوسن دانسته شده است، ولي با توجه به اينكه در پاره‎اي نقاط ايران، رويداد كوهزايي لاراميد سن پس از دانين Danian دارد و با تكيه بر پيوند تدريجي و بين انگشتي دو سازند فجن و زيارت احتمال ائوسن بودن اين نهشته‎هاي كنگلومرايي بيشتر است.گفتني است كه آلنباخ (1966)، در ناحية دماوند، كنگلومراي موجود در قاعدة سنگ‎آهك‎هاي زيارت را بخش قاعده‎اي سازند زيارت مي‎داند و از آن به نام كنگلومراي زيارت ياد مي‎كند.خاوري‎ترين رخنمون‎هاي سُرخ‎رنگ سازند فجن را مي‎توان در شمال شاهرود (درة مُجن) ديد. به سمت باختر اين سازند در شمال باختري دامغان (تويه، دروار)، شمال سمنان، باختر و خاور فيروزكوه، درة منجيل، و كوه‎هاي سلطانيه گزارش شده است. پاره‎‏اي از كنگلومراهاي قياس شده با سازند فجن، نياز به بازنگري دارند.

از نگاه رخساره، به ويژه جايگاه چينه‎شناسي، سازند فجن را مي‎توان با رديف‎هاي هم‎رخساره در ايران مركزي (كنگلومراي كرمان)، كپه‎داغ (سازند پسته‎ليق) و حتي بخش شيل ارغواني سازند پابده در زاگرس مقايسه كرد.