كرتاسه در بلوك يزد – پشت‎بادام

بلوك يزد – پشت‎بادام بخش باختري ريز قارة ايران مركزي است گه توسط گسل‎هاي طولي امتداد لغز راستگرد با تحدّب به سمت باختر از ديگر قسمت‎هاي ايران مركزي جدا مي‎شود.

در اين بلوك، رديف‎هاي ترياس بالا- ژوراسيك مياني (گروه شمشك) به خوبي چين‎خورده و نشانگر نوعي دگرگوني ديناميك ‎است. دگر شكلي ياد شده و ماگمازايي ژوراسيك مياني (گرانيت شيركوه) مديون يك رويداد زمين‎ساختي از نوع كوهزايي است. به همين‎رو، در اين بلوك رديف‎هاي دوگر مياني – مالم وجود ندارد و سنگ‎هاي كرتاسه، با دگرشيبي زاويه‎دار، رديف‎هاي كهن‎تر از ژوراسيك مياني – بالايي را مي‎پوشاند. ساختار بلوكي ناشي از رويداد سيمرين مياني سبب شده تا در اين بلوك، سنگ‎هاي كرتاسه دو رخسارة متفاوت داشته باشند. نخست رخساره‎هاي فليشي كه در حوضه‎هاي فروافتادة فروبومي نهشته شده‎اند. دوم، رخسارة كربنات‎هاي سكويي كه نشانگر درياهاي باز ولي كم ژرفا است.

رخسارة سكويي كرتاسه در بلوك يزد – پشت‎بادام: در بلوك يزد – پشت بادام، رخساره‎هاي سكويي كرتاسه به طور عمده محدود به كرتاسة پاييني است و به جز سنگ‎هاي سنومانين، سنگ‎هاي كرتاسه بالا وجود ندارد. در اين بلوك، رديف‎هاي آواري پايه سنگ‎آهك‎هاي اُربيتولين‎دار، كنگلومرا و ماسه‎سنگ‎‎هاي سُرخ‎رنگ (سازند سنگستان) است كه به تدريج به رديف‎هاي كربناتي (سازند تفت) و در بُرش‎هاي كامل به شيل‎هاي آمونيت‎دار آلبيـن (سازند دره زنجير) مي‎رسد.

سازند آواري سنگستان : سنگستان يك سازند غير رسمي متشكل از آواري‎هاي سُرخ‎رنگ (كنگومرا، ماسه‎سنگ و 000) است. نبوي (1972)، اين آواري‎ها را رديف‎هاي پيشروندة كرتاسة پاييني ايران مركزي مي‎داند كه با سنگ‎آهك‎هاي اُربيتولين دار بارمين – آلبين ارتباط پيوسته دارد. پرتوآذر و ابوتراب (1360)، بر اين باورند كه آواري‎هاي مورد نظر، توالي پسروندة ژوراسيك بالا هستند كه با دگرشيبي آذرين‎پي روي گرانيت شير كوه و يا با دگرشيبي زاويه‎دار روي سنگ‎هاي گونا‎گون قرار دارد.اگر چه اين سازند توسط نبوي (1972) معرفي شده، ولي بُرش الگوي آن را پرتو‎آذر (1360) در پهلوي جنوب خاوري خاركوه در جنوب علي‎آباد در 20 كيلومتري تفت اندازه‎گيري كرده است. در اين بُرش، سازند سنگستان 1100 متر ستبرا دارد و در يك نگاه كلي مي‎توان آن را به سه عضو تقسيم كرد.

« عضو پاييني » با 975 متر ستبرا، توالي آواري به رنگ سُرخ است. اين عضو با افق‎هاي كنگلومرايي داراي قلوه‎هاي گرانيت شيركوه آغاز مي‎شود و به رديف‎هاي ماسه‎سنگ ‎ مي‎رسد. چرخه‎هاي دوتناوبي كنگلومرا و ماسه‎سنگ چند بار تكرار مي‎شود.

« عضـو ميـاني »، حـــدود 35 متـــر سنگ‎آهك و شيــل است كه به دليل داشتن سنگــواره‎هـايــي ماننــد Textularia sp. ، Boueina sp. ، Torinosuella peneroplifomis ، Salpingoporella annulats و 000 به سن كيمريجين تا پُرتلندين دانسته شده است.

« عضو بالايي » شامل 90 متر ماسه‎سنگ با هوازدگي سُرخ تا ارغواني است و در بخش انتهايي آن لايه‎هاي متعدد مارني و آهكي وجود دارد. سن اين بخش بر اساس فسيل‎هاي ذره‎بيني متعدد توسط تهراني و وزيري‎مقدم (1372)، والانژنين تا بارمين زيرين مشخص شده است.

گفتني است كه عضو‎هاي پاييني و مياني در همه جا وجود ندارد و سازند سنگستان منحصر به عضو ماسه‎سنگ بالايي است. به همين دليل تغييرات ستبراي آواري‎هاي منسوب به سازند سنگستان، در خور توجه است.داده‎هاي منطقه‎اي نشانگر آن است كه عضوهاي پاييني و مياني مي‎تواند هم‎ارز آواري‎هاي ژوراسيك بالا در ديگر نواحي ايران مركزي ‎باشند، ولي عضو ماسه‎سنگ بالايي، رديف‎هاي پيشروندة كرتاسة پايين است كه به سنگ‎آهك‎هاي اُربيتولين‎دار گذر تدريجي دارد. به عبارت بهتر، آنچه كه در بُرش الگو به عنوان سازند سنگستان در نظر گرفته شده، مجموعه‎اي از سنگ‎هاي ژوراسيك بالا و آواري‎هاي پيشروندة درياي كرتاسة پايين است. چنين حالتي به ويژه در كوه‎هاي كپه داغ (سازند شوريجه) و يا بخش جنوبي بلوك طبس نيز ديده مي‎شود.

سازند آهكي تفت : سازند آهكي تفت يك واحد سنگي غير رسمي و معرف سنگ‎آهك‎هاي اُربيتولين‎دار بلوك يزد – پشت بادام است. نام اين سازند توسط نبوي (1972) و با اقتباس از نام شهرستان تفت انتخاب شده ولي واحد سنگي تفت، برش الگو ندارد. در همه جا، سازند تفت توالي همگني از سنگ‎آهك‎هاي ستبرلايه، خاكستري – خاكستري تيره، كرم رنگ و ستيغ ساز با نماي ظاهري لانه زنبوري و حفره‎هاي انحلالي است. اُربيتولين، شاخص‎ترين سنگواره است كه در زمينه‎اي از سنگ‎آهك‎هاي ميكرايت، اينتراميكرايت و ائواسپارايت ديده مي‎شود. به باور سيدامامي (1972) شروع اين آهك‎ها در بارمين بوده و به طور متناوب تا آپتين ادامه يافته و در موارد اندك، ممكن است تشكيل اين آهك‎ها تا آغاز آلبين ادامه داشته است.

ويژگي‎هاي سنگ‎شناختي و زيستي سازند تفت همانند سنگ‎آهك‎هاي اُربيتولين‎دار ديگر نواحي ايران مركزي است. در ضمن، بخش آهكي سازند تيزكوه ( البرز)، سازند تيرگان (كپه‎داغ)، مجموعة دو سازند فَهليان و داريان با سازند تفت قابل قياس ‎است.گفتني است كه در شمال ناحية معدني مهدي‎آباد، بخش بالايي سنگ‎آهك‎هاي تفت، به ضخامت 334 متر، شامل توالي كربناته‎اي از سنگ‎آهك، سنگ‎آهك مارني، شيل آهكي و سنگ‎آهك تيره‎رنگ بوده و ويژگي آن چرت فراوان است. باباخاني (1367) به رديف‎هاي چرت‎دار سازند تفت نام غيررسمي « سازند آبكوه » داده‎ كه كاربرد محلي دارد.

سازند شيلي درة زنجير : در جنوب شهرستان تفت، توالي همگني از شيل‎هاي سبز مايل به زيتوني وجود دارد كه با سنگ‎آهك‎هاي سازند تفت ارتباط پيوسته دارد ولي مرز بالايي آن به يك راندگي است. با وجود نداشتن ويژگي‎هاي لازم، به نهشته‎هاي شيلي موردنظر سازند درة زنجير نام داده شده كه به فراواني داراي آمونيت، دوكفه‎اي، مرجان، شكم‎پا و بلمنيت است (نبوي، 1972). اين رديف شيلي – مارني در بيشتر موارد بخش‎هايي از‌ آشكوب آلبين را در بر مي‎گيرد ولي در مواردي ممكن است تا آپتين زيرين و حتي مياني پايين رود (سيدامامي، 1375). فراواني آمونيت‎هاي بودانتي سراس به سن آلبين، سبب شده كه در بيشتر نقاط ايران مركزي از اين نهشته‎ها با عنوان شيل‎هاي بودانتي سراس و يا شيل‎هــاي آلبين ياد شود. با اين وجـــود، در ناحيــةكرمان (هوكريده، 1962) از نام « مارن‎هاي سبـزرنگ كرتاسه » و در جنوب خور (آيستوف و همكاران، 1984) از نام « سازند بازياب » استفاده كرده‎اند. سازند شيلي درة زنجير را مي‎توان با شيل‎هاي آلبين سازند كژدمي در زاگرس و شيل‎هاي سازند سنگانه در كپه‎داغ قياس كرد.

رخساره‎هاي فروبوم كرتاسه در بلوك يزد – پشت بادام: در گستره‎هاي باريكي از ايران مركزي، مانند فروافتادگي بيابانك - خور – يزد و همچنين فروافتادگي انار – بردسير، بر خلاف كربنات‎هاي سكويي ديگر نقاط، سنگ‎هاي كرتاسه بيشتر از نوع شيل‎هاي مايل به سبز – خاكستري‎ با سيماي فليش گونه است و نهشت آنها در حوضه‎هاي فروبومي، محدود به زون‎هاي گسل، آشكار است. ولي در جنوب بيابانك و باختر پشت‎بادام، شيل‎هاي ياد شده با كربنات‎هاي اُربيتولين‎دار كرتاسه ارتباط بين‎انگشتي دارند و از اين‎رو، شيل‎هاي مورد نظر، ممكن است توالي شيب قاره سكو‎هاي كربنات ايران مركزي باشند.

به رخسارة فروبومي كرتاسة پايين كه از جنوب خاوري خور تا بياضه و خاور يزد، به تقريب در روند شمالي – جنوبي برونزد دارند، « شيل‎هاي بيابانك » نام داده شده كه شامل حدود 3000 متر شيل‎هاي خاكستري روشن تا سبز، سبز زيتوني، خاكستري تيره تا سياه با ميان‎لايه‎هايي از شيل ماسه‎اي، سيلتي، آهكي، مارني و يا افق‎هاي نازك و كم ضخامت ماسه‎سنگ است. تناوب‎هاي كربناتي اين شيل‎ها داراي آمونيت و بلمنيت است و تمام مجموعه دستخوش دگرگوني ديناميك خفيف در حد فيليت شده است. در جنوب كوه‎هاي چاپدوني، افقي از كنگلومرا و ماسه‎سنگ، شيل‎هاي بيابانك را به دو بخش زيرين و بالايي تقسيم مي‎كند. همبري اين دو بخش از نوع دگرشيبي زاويه‎دار است (حقي‎پور، 1974).

در شيل‎هاي بيابانك مرجان‎، اسفنج، شكم‎پايان، دوكفه‎اي و به ويژه آمونيت فراوان است. مجموعة‌آمونيتي شيل‎هاي بيابانك، به ويژه نوع Beudanticeras beudanti (BRONGNIART) كه در بالاترين بخش شيل‎ها ديده شده، نشانگر سن آلبين مياني – پسين است و نشان مي‎دهد كه سن اين شيل‎ها از آلبين فراتر نمي‎رود. آمونيت‎هاي بودانتي سراس شيل‎هاي بيابانك، يادآور رخساره‎هاي شيلي آلبين ديگر نواحي ايران است.در سال 1984، آيستوف و همكاران، به جاي شيل‎هاي بيابانك از واژة « سازند بيابانك » استفاده كردند كه در كوه سُرخ (20 كيلومتري جنوب بياضه) شامل حدود 4000 تا 4500 متر شيل رُسي و مارني اسليتي شده با ميا‎ن‎لايه‎هاي آهكي، سيلتي و ماسه‎اي است كه به طور همساز بر روي توالي نئوكومين – بارمين (سازند نقره) قرار دارد ولي به طور جانبي به سنگ‎آهك‎هاي ستبر لايه اُربيتولين‎دار آپتين (سازند شاه‎كوه – سازند تفت) مي‎رسد. در اين محل سازند بيابانك به سه بخش ماسه‎سنگي (در پايين) اسليتي – آهكي (در وسط) و بخش اسليتي (در بالا) تقسيم شده است.

روزنه‎داران و آمونيت‎هاي اين سازند، به سن آپتين پيشين تا آلبين مياني دانسته شده‎اند.در شمال مهرجان و جنوب بياضه، براي رخساره‎هاي ايزوپيك شيل‎هاي بيابانك از نام «سازند ميـرزا » استفاده شده كه بيشتر از شيل‎هاي آهكي بسيار نرم و روشن متمايل به سبز و همچنين شيل‎هاي اسليتي تشكيل شده است. به گزارش آيستوف و همكاران (1984)، سازند ميرزا به طور ناهمساز بر روي سطح فرسودة شيل‎هاي بيابانك قرار دارد و رخسارة نرم‎تر اين سازند وجه تمايز آن از سازند (شيل‎هاي) بيابانك است. ويژگي‎هاي سنگي و زيستي شيل‎هاي بيابانك، به سازند ميرزا شباهت كامل دارد و تغييرات جانبي ناچيز سنگ‎شناسي، استفاده از نام‎هاي گوناگون را توجيه نميكند.

« در فرونشست انار – بردسير » به عنوان بخش جنوبي بلوك يزد – پشت‎بادام، توالي كرتاسه با 2300 متر ستبرا، توالي به نسبت كاملي از كرتاسة پايين و بالا است كه به ويژه نهشته‎هاي كرتاسة بالاي آن رخسارة فليش گونه دارد. در گزارش شمارة 52 سازمان زمين‎شناسي، رديف‎هاي كرتاسة فرونشست انار – بردسير، به دو بخش كرتاسة پايين و كرتاسة بالا تقسيم شده‎اند.

« كرتاسة پايين » با رديف‎هاي آواري بارمين آغاز مي‎شود كه بر روي سنگ‎آهك‎هاي زيست آواري با سن نامشخص قرار دارد. بيشتر توالي، شامل دولوميت‎هاي آهكي (درزير) و سنگ‎آهك‎هاي اُربيتولين‎دار (در بالا) است كه توسط شيل و مارن‎هاي خاكستري – سبز از يكديگر جدا شده‎اند. اگرچه اين كربنات‎ها ياد‎آور سنگ‎آهك‎هاي اُربيتولين دار (پاييني و بالايي) ناحيه اصفهان است، ولي ساختار‎هاي رسوبي گوياي جريان‎هاي توربيدايتي و لغزش‎هاي زيردريايي است كه به شيب قاره اشاره دارند.

« سنگ‎هاي كرتاسة بالا » به دو عميق شدگي حوضه و تشكيل نهشته‎هاي فليشي ستبر و يا رسوب‎هاي ژرف معادل آن اشاره دارد. يكي فليش‎هاي سنومانين – تورونين و ديگري فليش‎هاي كامپانين – ماستريشتين. دو مجموعة فليشي ياد شده به وسيلة توالي مارن‎هاي سبز كُنياسين – سانتونين از يكديگر جدا شده‎اند كه به كاهش عمق و آرامش نسبي حوضه اشاره دارد.

« فليش سنومانين » مجموعه‎اي از سنگ‎آهك‎هاي ماسه‎اي – زيست‎آواري، سنگ‎آهك ريزدانه، سنگ‎آهك‎هاي زيستي، گري‎وك‎هاي آهكي و مارني است كه داراي روزنه‎داران و ديگر ريزسنگواره‎هاي پلانكتون به سن سنومانين هستند.

« فليش تورونين » رخسارة سنگي متنوع دارد و شامل سنگ‎آهك‎هاي زيست‎آواري متبلور، سنگ‎آهك‎هاي ماسه‎اي، سنگ‎آهك‎هاي ائوليتي، ميكروكنگلومرا، ماسه‎سنگ، گري وك است كه سنگواره‎هاي پلانكتون به ويژه انواع گلوبوترونكانا دارد. داشتن توالي توربيديتي بدون تفريق دانه‎بندي، لغزش‎هاي توربيدايتي دانه درشت از ويژگي‎هاي فليش‎هاي تورونين است.

« مارن‎هاي سبز سنونين زيرين »، شامل حدود 200 متر مارن‎ همگن به رنگ سبز – خاكستري است كه در پايين آهكي و در بالا ماسه‎اي است. انواع گلوبوترونكانا هاي كنياسين – سانتونين، شاخص‎ترين سنگواره‎هاي اين واحد است . مارن‎هاي ياد شده بدون آشفتگي رسوبي‎ است و به يك دورة رسوبگذاري آرام در بين فليش‎هاي كرتاسة بالا اشاره دارد.

« فليش كامپانين - ماستريشتين » به سه واحد جداگانه تقسيم مي‎شود.

 « واحد زيرين »، با 800 متر ستبرا ، از نوع گري‎وك‎هاي آهكي دانه ريز است.

« واحد مياني » كنگلومراي دانه درشت است كه گاهي قطر اجزاي آن از دو متـر بيشتر است. سيماي اين واحد نشانگر جريان‎هاي لغزشي رسوبات و جريان‎هاي توربيــدايتي است.

« واحد بالايي » شامل سنگ‎آهك‎هاي نازك لايه صورتي رنگ با ريزسنگواره‎هاي ماستريشتين است.