دگرگوني ژوراسيك

در برخي از حوضه‎هاي ساختاري – رسوبي ايران، به ويژه در زون سنندج – سيرجان، سنگ‎هاي ژوراسيك دگرگوني هستند. در پاره‎اي گزارش‎هاي زمين‎شناسي، پديدة دگرگوني به سن ژوراسيك پسين و در پيوند با رويداد زمين‎ساختي سيمرين پسين دانسته شده است، ولي مشاهدات صحرايي نشان مي‎دهد كه:

* در بيشتر مناطق، توالي دگرگوني ژوراسيك، محدود به نهشته‎هاي رسوبي و يا همراهان آتشفشاني لياس – دوگر پيشين هستند.

* در اين نواحي، سنگ‎هاي دوگر بالايي – مالم وجود ندارد و در صورت وجود، يا دگرگوني نيستند و يا رخساره‎ها و درجة دگرگوني آنها بسيار ضعيف‎تر از لياس – دوگر پاييني است.

* شواهد گوناگون نشان مي‎دهد كه كاني‎ها و ساختارهاي خطي (خطوارگي، شيست‎وارگي و 000) حاصل از فرآيند دگرگوني ژوراسيك در بيشتر جاها تغيير جنس داده و دگرشكل شده‎اند.اين نكته‎ها نشان مي‎دهد كه بر خلاف باور عمومي:

* پديدة دگرگوني، ژوراسيك به سن ژوراسيك مياني است و نه ژوراسيك پسين .

* در اين دگرگوني نقش و اثر رويداد سيمرين مياني فراتر و قوي‎تر از سيمرين پسين است.در اين نواحي (سنندج – سيرجان، بلوك لوت)، رويداد سيمرين مياني با گرانيت‎زايي همراه است. لذا جدا از دگرگوني ناحيه‎اي، همچنان دگرگوني همبري در اين مهم نقش داشته است.

* تغيير درجه و رخسارة دگرگوني ژوراسيك و يا دگرشكلي ساختارهاي خطي وابسته به دگرگوني ژوراسيك مياني، نتيجة پديده‎هاي پس از ژوراسيك (كرتاسة پسين) است كه به صورت ناحيه‎اي و يا همبري بر سنگ‎هاي ژوراسيك اثر گذاشته‎اند.

دگرگوني ژوراسيك در سنندج – سيرجان : در زون سنندج – سيرجان، پديدة دگرگوني ژوراسيك، در مقايسه با ترياس، كمي به سمت شمال باختري حركت كرده‎ است.

در ناحية سبزواران، رديفي از سنگ‎هاي تخريبي ريزدانه، شيل و مارن‎هاي آهكي كم دگرگوني وجود دارد كه به طور دگرشيب با سنگ‎هاي ژوراسيك مياني پوشيده شده‎اند (ديميتريويچ، 1974). توالي دگرگوني هم‎ارز سنگ‎هاي لياس است و دگرشيبي و دگرگوني ياد شده، مي‎تواند حاصل رويداد سيمرين مياني باشد.در ناحية اقليد، سنگ‎هاي آواري ژوراسيك پايين دگرگوني است و روي آنها را رسوب‎هاي ژوراسيك بالا، به گونه‎اي ناپيوسته و با كنگلومرا مي‎پوشاند (هوشمندزاده، 1369). اين دگرگوني كه از درجة به نسبت پايين (شيست سبز) است، به رويداد زمين‎ساختي پس از لياس و پيش از ژوراسيك بالا مربوط است.در نواحي همدان، كرمانشاه، گلپايگان، خمين، ملاير و ازنا (از نوار سنندج – سيرجان)، تناوبي از سنگ‎آهك‎، آندزيت و به ويژه رسوب‎هاي شيلي و ماسه‎سنگي خاكستري تيره وجود دارد كه از يك دگرگوني آشكار متأثرند (بربريان، 1973). زمان اين دگرگوني، به ژوراسيك بالا نسبت داده شده است، ولي در كوه خان‎گورمز مجموعة دگرگون شدة موردنظر را رديفي از سنگ‎آهك‎هاي ژوراسيك بالايي نادگرگونه مي‎پوشاند. وجود سنگ‎آهك‎هاي نادگرگوني ژوراسيك بالا بر روي شيل‎هاي دگرگون شدة همدان نشانگر سن ژوراسيك مياني و بيانگر عملكرد سيمرين مياني است. در دگرگونه‎هاي همدان – كرمانشاه، شيست‎وارگي به خوبي گسترش دارد ولي خطوارگي چندان آشكار نيست. اين شيست‎وارگي توسط يك فاز جديدتر دگرشكلي (كرتاسة بالا) با الگوي تك چين و ساختار شكنجي، تغيير كرده و محور تك چين‎ها موازي زاگرس است. بدين‎سان در ناحية همدان، دست كم دو فاز دگرشكلي ديناميك وجود دارد. فاز نخست، با فشار متوسط است كه در شرايط مناسب شيميايي و ترموديناميكي، بلورهاي كيانيت را ايجاد كرده و فاز ديگركه از نظر دگرگوني چندان اهميت ندارد ولي موجب چين‎ دادن شيست‎وارگي فاز نخست شده و خود يك شيست‎وارگي جديد به وجود آورده است (بربريان و علوي تهراني، 1971)،

 فاز نخست ژوراسيك مياني، و فاز دوم متعلق به كرتاسة پسين است. گفتني است كه:

* پيرامون ملاير و بروجرد، درجة دگرگوني از شيست سبز بالاتر نمي‎رود.

* در پاره‎اي مناطق مانند اَزنا، تالك شيست‎هاي ژوراسيك، داراي عدسي‎هاي بزرگ و به نسبت خالص تالك است.

* در ناحية همدان و اَزنا، از رگه‎هاي كوارتز موجود در دگرگوني‎هاي ژوراسيك در صنايع شيشه و فروسيليس استفاده مي‎شود.

* آندالوزيت‎هاي حاصل از فرآيند دگرگوني، ارزش اقتصادي دارند و مي‎توان از آنها به عنوان ديرگداز استفاده كرد.

دگرگوني ژوراسيك در ايران مركزي و بلوك لوت : دگرگون شدن رسوبات شيلي و ماسه‎سنگي ژوراسيك، محدود به نوار سنندج – سيرجان نيست. در نواحي چهارفرسخ، ده‎سلم، آبگرم (در بخش خاوري و شمال بلوك لوت)، خاور ازبكوه، ناحية گناباد، جنوب خاوري نهبندان جنوب خاوري سمنان و ترود، سنگ‎هاي ژوراسيك پاييني – مياني سرگذشت مشابهي دارند.

 

كرتاسه در ايران

مقدمه

نام سيستم كرتاسه از سنگ نهشته‎هاي گل سفيدي اروپاي شمالي گرفته شده كه با 75 ميليون سال عمر، طولاني‎ترين دورة مزوزوييك است.

در ايران، مرز ژوراسيك – كرتاسه به خوبي توصيف نشده و باور همگان بر آن است كه اين مرز با رخداد زمين‎ساختي سيمرين پسين مشخص مي‎شود كه از نوع كوهزايي است. ولي، يافته‎هاي نوين نشان مي‎دهند كه بر خلاف پندارهاي موجود، در بسياري از نقاط ايران، مرز آشكوب‎هاي تيتونين (ژوراسيك پاياني) و بريازين (كرتاسة آ‎غازي) تدريجي و از نوع محيط‎هاي ژرف است. به سخن ديگر، رويداد نامگذاري شده به سيمرين پسين، در اوايل كرتاسة پيشين و پس از آشكوب بريازين و به احتمال قوي در زمان نئوكـومين (پيش از بارمين) رويداده كه موجب خـــروج گستـــردة زمين از آب و برقـــراري شرايط قاره‎اي شده است. به همين‎رو است كه به جز زاگرس، حوضة فليشي خاور ايران و مكران، نهشته‎هاي پس از رخداد سيمرين پسين انباشتــه‎هــاي آواري سرخ رنگ است كه با يك گذر تدريجي به رديف‎هاي كربناتــي اُربيتولين‎دار بارمين – آپتين مي‎رسد. رديف‎هاي آواري مورد سخن (شوريچه در كپه داغ، سنگستان در ايران مركزي، سازند نقره و 000) سنگوارة شاخص ندارند و بيشتر به لحاظ چينه نگاشتي به سن نئوكومين دانسته شده‎اند.

سنگ‎آهك‎هاي اُربيتولين‎دار بارزترين رديف‎هاي كرتاسه پاييني ايران هستند كه در البرز (سازند تيزكوه)، كپه‎داغ (سازند تيرگان)، ايران مركزي ( سازند تفت و سازند شاه‎كوه) و كوه‎هاي زاگرس (سازندهاي فهليان و داريان) گسترش در خور توجه دارند (شكل 5-13). در گستره‎هاي وسيعي (به جز حوضة فليشي زابل – مكران)، سنگ‎آهك‎هاي اُربيتولين‎دار بارمين – آپتين با گذري تدريجي، گاهي ناپيوسته (زاگرس) به انباشته‎‎هاي شيلي – مارني، سبز – خاكستري مي‎رسند كه آمونيت‎هاي نوع بودانتي سراس و سن آلبين دارند كه در زاگرس سازند كژدمي، در ايران مركزي سازند درة زنجير و در كپه‎داغ سازندهاي سرچشمه و سنگانه نام‎گذاري شده‎اند. با وجود اين، در مناطقي كه چرخه‎هاي فرسايشي وابسته به رخداد اتريشي شديد باشند، شيل‎‎هاي آلبين وجود ندارد.

در بسياري از نقاط ايران، به جز زاگرس، در مرز تقريبي كرتاسة پيشين و كرتاسة پسين شواهدي از نوعي رخداد زمين‎ساختي ديده مي‎شود كه به جز موارد نادر (شرق تهران ، يزد) بيشتر از نوع زمين‎زا و قابل قياس با رخداد جهاني اتريشي است.

سنگ نهشته‎هاي كرتاسة بالايي ايران ويژگي‎هاي رخساره‎اي يكسان ندارند و به نظر مي‎رسد كه بر خلاف شرايط يكسان رسوبي كرتاسة پاييني، حوضه‎هاي رسوبي كرتاسة بالايي از يكديگر جدا بوده‎اند و بر هر حوضه شرايط ويژه‎اي حاكم بوده است. به همين لحاظ، واحدهاي سنگ‎چينه‎اي كرتاسة بالايي ايران، به جز زاگرس و كپه داغ، نامگذاري نشده‎اند و يا نام‎هاي محلي دارند. يكي از ويژگي‎هاي كرتاسه پسين ايران، تكرار حركت‎هاي زمين‎ساختي وابسته به رخداد‎هاي قابل قياس با چرخة ساب هرسي نين است. به همين رو است كه وقفه‎هاي رسوبي و چرخه‎هاي فرسايشي درون تشكيلاتي در رديف‎هاي كرتاسة بالاي ايران مكرر است. بازپسين ايست رسوبي كرتاسه در زمان پس از ماستريشتين صورت گرفته كه قابل قياس با رخداد لارامين است و كه سيستم كرتاسه را به پايان برده است.جدا از انباشته‎هاي رسوبي، بخشي از سنگ‎هاي كرتاسة ايران از نوع روانه‎هاي خروجي و يا توده‎هاي نفوذي است.

 سنگ‎هاي آتشفشاني كرتاسه پاييني را مي‎توان كمي در البرز و بيشتر در زون سنندج – سيرجان (اقليد، حاجي‎آباد، كبودر‎‎آهنگ، اروميه، مهاباد و 000 ) ديد. سنگ‎هاي آتشفشاني كرتاسة بالايي به ويژه در نواحي البرز شمالي، اهر، زنجان، سنندج – سيرجان، كمان ماگمايي اروميه – بزمان و خاور ايران بسيار گسترده‎اند. در نوارهاي افيوليتي سبزوار – كاشمر، تربت حيدريه، باختر اروميه و حوضة فليشي خاور ايران، سنگ‎هاي آتشفشاني كرتاسة بالايي خاستگاهي از گوشته دارند كه در بازپسين مراحل افيوليت‎زايي و در گودي‎هاي ژرف تشكيل شده‎انــد و بخشي از مجموعه‎هاي افيوليتي كرتاسة ايران را تشكيل مي‎دهند. توده‎هاي نفوذي منصوب به كرتاسة پسين، سن راديومتري 64 تا 70 ميليون سال دارند كه به ويژه در زون سنندج – سيرجان (همدان، بروجرد، اراك و 000) برونزد دارند. تودة نفوذي بزمان نيز نشانگر آغاز فـرورانش پوستة اقيانوسي عمان به زير مكران ايران است كه از زمان كرتاسة پسين (64 ميليون سال پيش) فعال بوده است.

جدا از تكاپوهاي ماگمايــي، پديدة اقيانوس‎زايــي، تشكيل پوسته‎هاي اقيانوسي، بسته‎شدن زميندرزهاي تتيس جـــوان در زاگرس و ايران مركزي، رانده شدن پوسته‎هاي اقيانوسي بر روي حاشيـــة قاره‎ها و سرانجـام پديده‎هاي كاني‎زايي با خاستگاه ماگمايي جملگي به پويايي ژئوديناميك ايران در زمان كرتاسه اشاره دارند.

 

 

كرتاسه در البرز

در بيشتر نقاط البرز شمالي، سنگ‌هاي پلاژيك همگني با سنگواره‌هاي تيتونين (ژوراسيك پسين) و نئوكومين (كرتاسة پيشين) وجود دارد كه تعيين مرز ژوراسيك – كرتاسه در آنها تنها به كمك يافته‌هاي فسيلي امكان‌پذير است. نكتة ياد شده نشان مي‌دهد كه در البرز شمالي، گذر از ژوراسيك به كرتاسه، آرام و تدريجي است و به جز ناحية كلور كه رسوبگذاري دريايي از ژوراسيك تا كرتاسة پسين پيوسته بوده (سيد امامي، 1972)، در ديگر نواحي البرز شمالي، رويداد سيمرين پسين در زمان پيش از بارمين عمل كرده است.در البرز جنوبي، بر خلاف گزارش‌هاي موجود كه به يك ناپيوستگي رسوبي در مرز ژوراسيك -كرتاسه اشاره دارد، وجود سنگواره‌هاي تيتونين و حتي تيتونين – نئوكومين در كوه‌هاي سه‎پايه (كرومبرگ، 1922) و (ريويه، 1933)، جنوب تهران (ريويه، 1941)، جام (علوي ناييني، 1972) و فيروز‌كوه (كشاني، 1367) گوياي آن است كه در مرز ژوراسيك - كرتاسه، شرايط زيست‎چينه‌اي و سنگ‌چينه‌اي البرز جنوبي، تفاوت چنداني با البرز شمالي نداشته، ولي در البرز جنوبي دوره‌هاي فرسايشي پيش از بارمين (فاز فرسايشي سيمرين پسين) شديد‌تر بوده و به طور محلي موجب فرسايش بيشتر نهشته‎هاي نئوكومين و تيتونين شده است.پس از چرخه‌هاي فرسايشي پيش از بارمين (سيمرين پسين)، گستره‌هاي وسيعي از البرز با درياي پيشروندة نئوكومين پوشيده شده است ولي شرايط رسوبي متفاوت همراه با تكاپوهاي آتشفشاني سبب شده تا سنگ‌هاي كرتاسه البرز، به ويژه البرز جنوبي و البرز شمالي تفاوت‌هاي آشكار داشته باشد و اراية شرحي بر كرتاسة البرز تنها با تكيه بر ويژگي‌هاي منطقه‌اي امكان‌پذير است.

كرتاسه در البرز جنوبي

كرتاسه پيشين در البرز جنوبي : داده‌هاي زمين‌شناسي موجود نشانگر آن است كه در دامنه‌هاي جنوبي البرز مركزي، رسوبات كرتاسة پاييني رخنمون‌هاي گسترده دارد، ولي حركات زمين‎ساختي حين و پس از رسوبگذاري، بر سنگ‌هاي اين زمان اثرگذار بوده‌اند.

 به نظر صادقي (1378)، ته‎نشست رسوبات ژوراسيك بالايي (سازندهاي لار و آب نيك)، در محيط فروكشندي Sub – Tidal تا نيمه‎عميق، تا نئوكومين ادامه يافته است، ولي به سمت بالا، اين رسوبات به توالي نواحي كم عمق‌تر دريايي با شرايط فروكشندي تا ميان‎كشندي Inter - Tidal تبديل شده‌اند. رسوبات نئوكومين – بارمين، با ناپيوستگي زاويه‎دار و گاه موازي، در زير سنگ‎آهك‌هاي اُربيتولين‌دار آپتين قرار دارند. اگرچه درياي پيشروندة آپتين بسيار گسترده بوده ولي نبود سنگ‎آهك‌هاي اُربيتولين‌دار آپتين در پاره‌اي نقاط البرز جنوبي مانند منطقة الرم و سيد‌آباد نشانة فراخاست پيش از حد اين مناطق در اثر حركات زمين‎ساختي پيش از آپتين است.

به جز دو ناحية خرسنگ و كوه‌هاي سه‌پايه، در ديگر نواحي البرز جنوبي، رسوبات آلبين برونزد ندارند. در منطقة خرسنگ، رسوبات آلبين در محيط دريايي به نسبت ژرف، با انرژي ضعيف شكل گرفته‌اند كه آسرتو (1966) آنها را بخش بالايي سازند تيزكوه و به نام « بخش هَشتَر» نامگذاري كرده است. در منطقة سه پايه، بر روي سنگ‎آهك‌هاي اُربيتولين‌دار، حدود 96 متر شيل سبز با سطح شكست تاره خاكستري تيره وجود دارد كه فاقد هر گونه سنگوارة شاخص است ولي به سن آلبين دانسته شده‌اند كه مي‌تواند ياد‌آور شيل‌هاي آلبين ديگر نواحي ايران باشد. بنابراين، جدا از توالي كرتاسة آغازي كه رسوبگذاري پيوسته‎اي با سنگ‌هاي ژوراسيك د‌ارند، پس از فاز فرسايشي سيمرين پسين، پيشروي درياي كرتاسه در دامنة جنوبي البرز در مناطقي مانند خاور تهران از بارمين و در مناطقي مانند سمنان، دماوند، فيروز‌كوه، آبيك قزوين و عَلَم‎كوه از آپتين رخ داده ولي در اواخر آلبين، تحت تأثير فاز كوهزايي اتريشين (100 ميليون سال) كل البرز جنوبي از آب خارج و شرايط قاره‌اي بر آن چيره شده است.

در البرز جنوبي، رخسارة چيرة سنگ‌هاي كرتاسة پايين سنگ‎آهك‌هاي اُربيتولين‌دار است كه به تقريب در همه جا رخسارة سنگي همگن و همانند دارند. ريزرخسارة سنگ‎آهك‌هاي اُربيتولين‌دار آپتين گوياي آن است كه اين رسوب‌ها در محيط‌هاي دريايي كم ژرفا با شرايط فروكشندي تا ميان‎كشندي، با انرژي ضعيف تا متوسط نهشته شده‌اند و به طور دگرشيب بر روي سنگ‎آهك‌هاي سازند لار، و يا سنگ‌هاي كهن‌تـر قرار دارد. مؤلفان مختلف براي توالي اُربيتولين‌دار البرز جنوبي از نشانه‌هاي U1 (آسرتو، 1964)، K1 (دلنباخ، 1964)، C1 (اشتايگر، 1966) و سازند تيزكوه (آسرتو و ايپوليتو، 1964) استفاده كرده‌اند كه در بين آنها سازند تيزكوه رايج‎تر بوده و نشانگر سنگ‌هاي كرتاسة پايين البرز جنوبي است.

 

 

                                                صفحه دهم                    صفحه هشتم

 

 

Alifazeli: egeology.blogfa.com